Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

O’zni tuta bilish (boshqarish) mezoni

Inson o’z ruhiy holatlari, kechinmalarini muayyan tarzda boshqarish qobiliyatiga egadir. Shu tufayli biz shaxsning faolligi, ongliligi va maqsadga intiluvchanligi to’g’risida gapirishimiz mumkin. Bunday layoqat uning o’z salomatligini boshqarish qobiliyatiga ham taalluqlidir. Ya’ni, biz o’z salomatligimizni himoya qila olishimiz, o’z irodamiz, xohish va sabr-qanoat bilan boshqarishimiz mumkin.

Ruhiy salomatlik orqali jismoniy salomatlikni ham saqlash va boshqarish mumkinligi g’oyasi yangi bo’lmay, u XX asr boshlaridayoq psixolog va psixiatr mutaxassislar diqqatini o’ziga tortgan. Olimlar shuni ta’kidlashganki, sog’lom inson bemordan farqli ravishda o’zidagi jami psixik jarayonlar, holatlar va qobiliyatlarni boshqarishi mumkin. Bu borada rus olimi S.S.Korsakovning qarashlari diqqatga loyiqdir. U shaxsning yaxlitligi g’oyasi doirasida shuni ta’kidlaydiki, uning fikricha, ruhiy bemorlarda eng avvalo shaxsiga, shaxs yaxlitligiga bevosita aloqador buzilishlar kuzatiladi. Bu kabi bemorlarda nafaqat onglilik borasida buzilishlar kuzatiladi, balki eng avvalo, uning hayotiy qadriyatlarga, ahloq normalariga munosabati o’zgaradi, fikrlash tarzi sog’lom odamnikidan farq qiladi. Ya’ni, ma’naviy va ruhiy salomatlik eng avvalo insonning tashqi muhit va u bilan o’zaro munosabatlari tizimi bilan bog’liqdir. Bunda shaxsning o’z mavqyeini idrok qilishi, hayotiy faolligi katta ahamiyat kasb etadi.
Shaxs tomonidan salomatlikni psixologik nuqtai nazaridan boshqarish o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: maqsad-muddaoni qo’yish, o’zidagi mavjud ma’lumot va axborotlarni tahlil etish, mustaqil qarorlar qabul qilish, ijrosini ta’minlash va nazorat qilish. Har bir alohida bosqichda shunday o’ziga xos jarayonlar ro’y beradiki, ular oxir-oqibat salomatlikni ta’minlaydi. Masalan, odamning o’z oldiga aniq hayotiy mo’ljallarni qo’ya olishi, kelgusida qanday kasb-korga ega bo’lishiga oid aniq tasavvurlarning mavjudligi, hayotda tasodifan qandaydir mavqyega ega bo’lish emas, balki o’z say-harakatlari, hayotiy intilishlari tufayli o’rnini topishini anglashi kabilar o’ta muhim bo’lib, insonning salomatligi, o’zini yaxshilar orasida yaxshi his qilishni ta’minlaydi. Chunki agar odamning dangasaligi, aniq hayotiy tamoyillarga ega bo’lmasligi, o’z mehnati bilan nimadir qilishni bilmasligi nafaqat jamiyatga, balki o’sha odamning o’ziga ham faqat salbiy emosiyalarni keltirib chiqaradi, qayg’uradigan, asabiy bo’lib boradi, oqibatda bora-bora salomatligi ham yemirilib boraveradi. Ayniqsa, odamning o’zi suymagan ish bilan mashg’ul bo’lishga majbur etilishi, tanlagan kasbining o’ziga umuman yoqmasligi kabi holatlar bora-bora ruhiy tangliklarni, hattoki, shaxsning psixologik yaxlitlik sifatidagi holatiga ham putur yetkazadi. Shuning uchun ham ilk yoshlikdan ota-onalar bolasining nimaga ko’proq qiziqishi, nimalarga layoqati borligini doimo kuzatib borishlari, keyinchalik psixodiagnostik usullar bilan uning professional qobiliyatlari haqidagi ma’lumotlarni ham aniq bilishlari zarur bo’ladi.