Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

15.4. Psixologik moslashuvchanlik va muvozanatni baholash mezonlari

Psixik salomatlik masalasi ko’rilayotganda uni baholash mezonlari o’ta muhimdir, ya’ni, bu – ruhiy salomatlik qachon ko’ngildagiday bo’ladi, degan masala. Albatta, bu eng murakkab savollardan biri. Shunga qaramay, ilmiy manbalarda ruhiy salomatlikni baholash uchun uning ayrim namoyon bo’lish shartlari keltiriladi. Ular orasida psixologik muvozanat, o’zaro muvofiqlik mezoni alohida ahamiyat kasb etadi. Bu mezon yordamida inson psixologik kechinmalaridagi, ya’ni, bilish, hissiy-emosional, irodaviy sohalardagi o’zgarishlarning xususiyatlari borasida fikr yuritish mumkin.

Shaxs taraqqiyotidagi aksariyat nuqson, qusurlar, kamchilik va muammolar uning ijtimoiy muhit bilan bo’ladigan munosabatlardagi buzilishlar, og’ishlarga bog’liq bo’ladiki, u odamning tashqi muhitga moslashuvi qiyin kechishi yoki ziddiyatlarning ortib borayotganligida ko’rinadi. Ya’ni, odam hamma bilan ham til topisha olmasa, o’zini ayniqsa, yangi sharoitlarga ko’niktirolmasa, ruhiyati tushkun holatga kelib qolishi mumkin. Masalan, yangi kelinchakning yangi oila muhitiga moslashishi ayrimlarga juda oson va tez kechsa, ayrimlari yillar mobaynida ham o’zlarini diskomfort his qiladilar. Bu uning ruhiyatidagi muvozanatlanganlikning sifatiga bog’liq bo’ladi. Demak, amaliyotchi inson salomatligini muhofaza qilish borasida qayg’urganda, shaxsni o’rab turgan ijtimoiy muhitning xususiyatlariga e’tiborni qaratishi lozim.
Ikkinchidan, psixik muvozanat masalasi odamning tashqi muhit o’zgarishlariga uning tez va to’g’ri moslashuvida o’z aksini topadi. Mutanosiblik va moslashuv aslida inson organizmidagi biologik o’zgarishlardan tortib, turli psixik jarayonlarning o’zgarishlariga odamning subyektiv munosabati tarzida ham kechadi. Taniqli psixolog olim V.N.Myasishevning fikricha, muvozanat va moslashuvchanlik xususiyatlari odam xulq-atvoridagi norma va patologiya o’rtasidagi aniq chegaralarning mavjudligini ta’minlaydi. Moslashuvchanlik past, muvozanati kuchsiz shaxslarda eng avvalo uning shaxsiy mavqyeda buzilishlar, beqarorlik, xatoliklar kuzatiladi, odam serzarda, asabiy va urushqoq bo’lib qoladi. Aksincha, tashqi muhitga moslashuvchan, psixik xususiyatlarida muvozanati mavjud shaxslar o’zgaruvchan muhitning ta’sirlariga o’zidagi barqarorlik, sabr-qanoat bilan javob berib, har qanday sharoitda ham o’zligini yo’qotmaydi, yangi tanishlar, kasbdoshlar, kursdoshlar, qo’ni-qo’shnilar bilan tez til topishib ketadi. O’zini har qanday sharoitda erkin his qilish, o’zini o’sha muhitning teng huquqli a’zosi sifatida idrok qilish, salomatligining ham mo’tadil bo’lishini ta’minlaydi.
Olimlarning ta’kidlashlaricha, inson ruhiy salomatligiga kompleks yondoshuv istiqbolli hisoblanadi. Ilmiy manbalarda bu boradagi ayrim fikrlar umumlashtirilmoqda. Ular asosida ikkita muhim xulosa chiqarish mumkin.
Birinchidan, psixik yoki ruhiy salomatlikning mezonlari borasida fikrlar rang-barangligi bo’lishiga qaramay, ko’plab olimlar qarashlarida umumiylik, umumiy qonuniyatlarni e’tirof etish mavjud. Bunday holat ruhiy salomatlikning xususiyatlarini baholash imkonini beradi.
Ikkinchidan, o’sha qaytarilayotgan xususiyatlarni ma’lum mezonlarda toifalarga, tavsiflarga ajratish mumkin. Masalaning ana shunday oydinlashuvi ruhiy salomatlikning mezonlariga aloqador, tez-tez takrorlanib turgan belgilar, shaxs sifatlari, jarayonlar va omillar haqida muayyan to’xtamlarga kelishga imkon beradi. Masalan, shaxs sifatlari haqida gap ketganda, uning ruhiy salomatligi barqaror bo’lishini ta’minlovchi muhim sifatlardan biri kelajakka ishonch – optimizm ekanligi to’g’risidagi fikr qaytarilmoqda. Demak, kelajakka, o’ziga ishongan odam baxtiyorroq, salomatroq va hayotga moslashuvchanroqdir. Unga bevosita bog’liq bo’lgan yana boshqa sifatlar mavjudki, ularga bosiqlik, xotirjamlik, axloqan poklik – halollik, vijdonlilik, iymon va boshqalar, o’ziga, o’zgalarga, ish qobiliyatiga nisbatan talablarning meyoriyligi, mas’uliyat hissi; o’ziga ishonch, bo’lar-bo’lmasga tushkunlikka tushmaslik, harakatchanlik (dangasa emas), mustaqillik, samimiyat, tabiiylik, yumor hissining mavjudligi, bag’rikenglik, mehr-oqibatlilik, chidam, sabr-qanoat, o’ziga nisbatan hurmat, nazoratning borligi va hokazo. Ana shunday sifatlar sohiblari odatda kam dardga chalinadi.
Masalaning mohiyati shaxsdagi turli ruhiy holatlar nuqtai nazaridan tahlil etilsa, eng avvalo quyidagilar nazarda tutiladi: bosiqlik, ya’ni, hissiyotlarning turg’unligi, o’zini tutish; yoshiga, jinsiga mos tarzda hissiyotlarning namoyon bo’lishi; o’zidagi salbiy hislarni (qo’rquv, jahl, rashk, baxillik kabi) jilovlay olish; hissiyotlar va emosiyalarning tabiiy tarzda samimiy namoyon bo’lishi, baxtiyorlik hissi, muayyan hissiy holatlarning odatiy tusga kirganligi. Bu sifatlar odamning turli voqyea-hodisalarning guvohi bo’lganda, ichidan, ruhan kechiriladigan holatlariga aloqadordir.
Inson salomatligiga aloqador psixik jarayonlar to’g’risida gap ketganda, odatda quyidagilar e’tirof etiladi:

• 
  ko’rgan-kechirgan subyektiv obrazlarning obyektiv olamning ko’rinishlariga mos kelishi (psixik aks ettirishning to’g’ri, adekvat ekanligi);
  
• 
  o’z-o’zini adekvat idrok etishi;
  
• 
  predmetlarga diqqatning aniq yo’nalganligi;
  
• 
  axborotlarning xotirada yaxshi saqlanishi;
  
• 
  ma’lumotlarni mantiqan qayta ishlash qobiliyati;
  
• 
  kreaktivlilik (ijodkorlik, tafakkurning tanqidiyligi, intellektdan unumli oqilona foydalana olish);
  
• 
  o’zligini anglash;
  
• 
  aqlning tartibliligi (fikrlarni boshqarish qobiliyati).
  

Bu sifatlar ko’rib, eshitib, sezib, diqqat qilib tashqi olamni qabul qilishda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham xalq orasida shunday gap bor: odam o’zini yaxshi his qilishi, tani sog’ bo’lishi uchun nafaqat o’zini, balki ko’zini yomonliklar va xunuk manzaradan, qulog’ini yomon so’z, janjallardan, og’zini harom luqmadan asray bilishi lozim. Zero, hadisiy manbalarda ham ta’kidlanganidek, quloq va ko’zlar eng unumli, eng kerakli a’zolardandir. Fikh kitoblarida aytilishicha, ko’z zinosi ham bor va shunday kitoblarda ta’kidlanishicha, yomon so’zni eshitish ham gunohga sanaladi. Bu ikki muhim sezgi a’zolarni faqat ezgu ishlarga ishlatish esa eng katta savoblardandir.