Toshkent davlat pedagogika universiteti

II Bob. Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematika mashg’ulotlarida bolalarda vaqt tasavvurlarini shakllantirish
2.1 Vaqt va uning xususiyatlari. Turli yoshdagi bolalarning vaqtni idrok qilishi.
Vaqt so`zi rus so`zidan kelib chiqqan, ya`ni vaqt- "время" degani aylanmoq ma`nosini bildiradi. O`tgan, hozirgi va kelasilar o`zaro shunday aloqa qilganki, o`rinlarini bir-birlariga almashtira olmaydilar. Vaqtning qaytmas xususiyatlari shuki vaqtning bir tomonga yo`nalib o`tishi, u tabiat va jamiyatning chiqishi yo`nalishini ifodalaydi.
Vaqtning asosiy qabul qilinishi bu sezish qobiliyatidir. har xil kompleks analizator vaqtni sezish qobiliyatining cho`zilishiga ta`sir qiladi, lekin asosiy xususiyati deb I.M. Sechenov eshitish va tananing sezgi qobiliyatlariga e`tibor bergan "Vaqt tovush va tananing sezish qobiliyati insonga vaqt haqida tushuncha beradi, shunda ham to`la o`z mazmuni bilan emas balki vaqt bir tomonlama tovushning tortilishi va tananing sezishini tortilishi. SHuning uchun I.M.Sechenov eshitish va sezish xususiyagidan bu vaqt bo`shlig’ining /drob/ analizatorlari degan edi.
I.P.Pavlov ko`rsatgan ediki vaqtning hisoblanishi nerv sistemasining har bir elementiga, uning har bir hujayrasiga xos u buni eksperemental asosda isbotladi. har qanday analizator "vaqtni hisoblashi" mumkin. I.P.Pavlov ayttan ediki, vaqtning fiziologik qabul qilinishi bu kishining tormozlanishi vа ta`sirlanishidir, bu esa vaqtni hisoblashga yo`l beradi.
Bu fikrlar qator izlanishlar orhali ko`rsatilgan. Ikkinchi signal sistemasida ta`sirlanish vaqtning etarli hisobga olinmasligidan kelib chiqadi, tormozlanish protsessida unga ko`proq baholash xususiyatidandir.
SHunday qilib, aniq vaqt intervallarini vaqtinchalik baholash ta'sirlanish va tormozlanish dinamik protsessida aniqlanadi.
Vaqt intervalida differentsirovka bu vaqtga nisbatan shartli reflekslarning xosligidir.


Ikkinchi kichik guruh
Kichik gruppada bolalarning ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi vaqt oraliqlari haqidagi tasavvuri aniqlanadi. Sutka qismlarini kichkintoylar o`z faoliyatlari mazmunining o`zgarishiga hamda shu vaqt oralig’ida o`z atroflarida bo`lgan katta yoshli kishilar faoliyatiga qarab farq qiladilar.
Avval kundalik tartib, bolalarning uyqudan turish, ertalabgi gimnastika, nonushta, mashg’ulot vaqtlari qat`iy belgilab qo`yilganligi va sutkaning bo`laklari haqida tasavvur hosil qilish uchun real sharoitlar yaratadi.
Pedagog vaqt bo`lagining nomini aytadi va bolalarning shu vaqtga mos bo`lgan faoliyat turlarini sanab chiqadi. "hozir ertalab, biz gimnastika qildik, yuvindik, endi esa nonushta qilamiz". Yoki allaqachon nonushta qilib bo`ldik, shug’ullanib ham bo`ldik. Hozir kunduz kun. Tez orada tushki ovqatni eymiz.
Masalan, boladan quyidagilar so`raladi: "Hozir ertalab. Sen ertalab nima qilasan? Sen o`rningdan qachon turasan?" va shu kabilar.
Kun davomida bolalar bilan birgalikda kunning turli bo`laklarida bolalar va kattalarning faoliyatini tasvirlaydigan rasmlar ko`rib chiqiladi.
Rasmlar shunday bo`lishi kerakki, ularning vaqt bo`lagi uchun xarakterli bo`lagi belgilar aniq ko`rinib tursin. Tarbiyachi rasmda tasvirlangan bolalar nima ish qilayotganliklarini va bu harakat qaysi vaqtda bajarilayotganligini aytadi. U bolalarga savollar beradi: "Sen erta bilan nima qilding? Kunduzi-chi?" Yoki "sen qachon o`ynaysan? qaysi vaqtda sayr qilasan? Sen qachon uxlaysan?" Keyin bolalar, masalan, erta bilan, kunduzi yoki kechqurun kattalar yoki bolalar nima qilayotganliklari tasvirlangan rasmni tanlab oladilar.
Bolalar asta sekin erta bilan, kunduzi, kechqurun, kechasi so`zlarining aniq mazmunini tushinib oladilar, ularga emotsional rang beradilar. Bolalar o`z nutqlarida ulardan foydalana boshlaydilar.