iste’mol qilish jarayonida vujudga keladigan munosabatlardir.
Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy munosabat
lar deb ham ataladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining
muayyan darajasi ishlab
chiqarish munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi.
Muay
yan taraqqiyot darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ish
lab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va o‘zaro
ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar
bilangina o ‘zaro aloqada bo‘lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham
hisoblanib, uning ustida ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu
tizimiga xos bo‘lgan
alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, mil
liy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlaming
alohida turlari qad ko‘taradi. Ana shulaming yig‘indisi jamiyatning
ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq,
ahloq va ustqurmaning
boshqa elementlari ham faol rol o ‘ynaydi, o ‘zlarini vujudga keltirgan
ishlab chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab
chiqaruvchi kuchlariga ham aks ta’sir ko‘rsatadi.
Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqti
sodiy formatsiyani tashkil etadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida rasm
orqali ifodalash mumkin (3.1-rasm). Bu yerda ikki holatga e’tibor
berish muhim.
Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil,
alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bi
lan ham, shuningdek, ustqurma bilan ham har doim o‘zaro ta’sirda
bo‘ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o‘ziga xos ishlab chiqarish
munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluv-
chi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib kelgan
qator ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq
ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyalar ajralib turadi. Ishlab chiqarish usullari almashuvi-
ning klassik namunasi Yevropada namoyon bo‘lgan deb hisoblanadi.
Yevropa hududida bir-biri bilan almashib,
ibtidoiy jamoa, quldor-
lik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa
84
qit’alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo‘lgan davrda mana
shu munosabatlaming hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika,
Avstraliyada Yevropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabi
yotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli
deb atalmish usul haqida
ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlaming katta
turkumiga xos bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
munosabatlarining sug‘orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tar
tibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan
bog'liq sifat xususiyatlari aks etadi.
Dostları ilə paylaş: 
