Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Milliy g‘oya, istiqlol g‘oyasi, milliy istiqlol g‘oyasi, milliy mafkura, mafkuraning asosiy falsafiy ildizlari,mafkura paradigmalari.

Jamiyat taraqqiyoti muayyan fikrlar, g‘oyalar, mafkuralar tarixidir. Jamiyat taraqqiyotida kishilarning tevarak olam sirlarini o‘rganishi, tabiat va jamiyat qonunlarini kashf etishi, tabiiy bilimlari va dunyoqarashlari juda muhim ahamiyatga ega. Dunyoning tuzilishini tushuntirgan va unda qanday yashash lozimligini ko‘rsatgan ilmiy bilimlarning yuzaga keli-shida insoniyatning eng ilg‘or vakillari yaratgan dunyoviy g‘oyalar hamisha taraqqiyot uchun xizmat qilib kelgan.

Jumladan, Demokritning atomlar to‘g‘risidagi farazlari, Kopernikning geliotsentrik nazariyasi, Ibn Sinoning tibbiyot sohasidagi yutuqlari, Beruniyning «G‘arbiy yarim sharda quruqlik bor» degan fikrlari, Ulug‘bekning koinot sirlarini o‘rganish sohasidagi yutuqlari, Eynshteynning nisbiylik nazariyasi kabi ilmiy g‘oyalar insoniyat taraqqiyotiga juda kuchli ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Inson tafakkuriga tayangan fan taraqqiyoti olam kabi uzluksiz va cheksizdir. Bu jarayonda tasdiqlanmagan, eskirgan fikrlar yangi ilmiy g‘oyalar bilan o‘rin almashaveradi. Millatlar tashkil topgan davrlar-dan, milliy g‘oya va mafkuralar eng dolzarb, siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy masala hisoblanib, jamiyatni sog‘lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, ommani ma’naviy ruhiy jihatdan tarbiyalashga katta hissa qo‘shgan.
Inson kamolotini fikrsiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, jamiyat tarixini ham g‘oya va mafkuralarsiz tushuntirib bo‘lmaydi. G‘oya va mafkura, ayniqsa, milliy g‘oya birdaniga qisqa muddatda paydo bo‘ladigan hodisa emas. Aslida guyo birdaniga paydo bo‘lganday tuyulgan g‘oya zamirida ham ongning ko‘p asrlik taraqqiyoti yotadi. SHu jihatdan qaralganda milliy g‘oya uzoq jarayonlarning hosilasi bo‘lib, o‘zida xalqning tarixi, dunyoqarashi, maqsad va intilishlari, ma’naviyatini mujassam etadi.
Milliy g‘oya va mafkura har bir fuqaro ongi va shuuriga chuqur tasir qilib uning oila, mahalla, jamiyat, davlat, xalq oldidagi burch va masuliyati qay darajada ado etilayotganini nazorat qilib turadi.
Milliy g‘oya - millat tafakkurining ko‘p asrlik mahsuli va davr taqozosi bilan takomillashib boruvchi uzluksiz hodisadir. Falsafada, fikrlayapman, demak yashayapman, degan hikmat bor. Milliy g‘oya - inson va jamiyat hayotiga ma’no -mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari etaklaydigan fikrlar majmui, xalq hayotining fikriy ifodasidir.
Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham mil-liy g‘oya bo‘la olmaydi. CHunki shaxsiy fikr o‘ziga xos bir qarashdir. Ammo u o‘sib, ijtimoiy fikrga aylanishi mumkin. Boshqacha aytganda, fikrsiz g‘oya yo‘q. Ijtimoiy fikr esa - voqelikka nisbatan o‘zgarish yoki harakatni taqazo etadigan faol munosabatni ifodalaydi. G‘oya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat tug‘ilganda esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi.
Milliy mafkura - mohiyatan milliy g‘oyaga etish yo‘li. Nima qilinsa shu g‘oyaga intilish tezlashadi, osonlashadi, maqsad amalga oshadi, qanday ish tutilsa mazkur g‘oyaga zid harakatlarning yo‘li to‘siladi - milliy mafkura aynan shu savollarga javob beradi va o‘ziga xos vazifalarga ega.
Ilmiy tarzda aytganda milliy mafkura - taktika bo‘lib, tarixan diniy, axloqiy, huquqiy, siyosiy, estetik, falsafiy shaklllarda namoyon bo‘ladi.
Milliy mafkura - xalqning o‘zgalarga tobe bo‘lmay erkin va ozod yashashi, o‘zini o‘zi idora etishga qaratilgan, uning istiqbolini belgilaydigan orzu umidlari, qarashlari, eng ilg‘or fikrlari majmuidir. Tarixiy jarayon tabiatidan kelib chiqadigan mazkur xususiyatning dialektikasi insoniyat uchun doimiy bo‘lgan «ezgulik» va «yovuzlik» o‘rtasidagi abadiy kurash deb atalmish muxtasar ta’rifda o‘z aksini topgan.
«Ezgulik» - taraqqiyotga intiluvchi kuchlarni, insonparvarlik va yuksak axloq falsafasini, ijtimoiy adolat tamoyillari yoki «Avesto» da bayon qilingan «ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu ish» ning negizini tashkil etadigan qadriyatlarni o‘zida mujassam etadi. «g‘vuzlik» esa tarixiy reaksiya, taraqqiyot g‘ildiragini orqaga burish, qora kuchlar faoliyati va hukmronligini ifodalaydi.
Insoniyatning, jumladan, O‘zbekistonning necha yuz yillik solnomasida ham turli bosqinchiliklar oqibatida zulm, zo‘rlik, kulfat urug‘larini sochish va qon to‘kilishiga sabab bo‘lgan buzg‘unchi g‘oyalar va mafkuralarning halokatli ta’siri bilan bog‘liq qayg‘uli sahifalar ko‘p. Bu g‘oyalar o‘zlarida siyosiy bosqinchilik va mustabidlik intilishlarni goh yashirin, goh oshkora ifodalagan holda diniy, milliy, sinfiy shiorlarni bayroq qilib maydonga chiqqanini ko‘ramiz. Lekin mohiyat hamisha o‘zgarmay qolavergan. YA’ni, ular millatlar va xalqlarning turmush tarzi, madaniyati, an’ana va urf - odatlarini kuch bilan o‘zgartirishga, keng xalq ommasini boshqalarning siyosiy irodasiga bo‘ysundirish va mafkuraviy asoratga solishga, o‘zaro adovatga asoslangan ijtimoiy tartiblarni qaror toptirishga, millatga yot mafkuraviy tasavvurlarni tiqishtirishga qaratilgan. Buzg‘unchi g‘oyalar va mafkuralarning amalga oshirilishi millatlar va xalqlar azaliy madaniyatning emirilishiga, davlat va jamiyat hayotida salbiy hodisalarning kuchayishiga sabab bo‘lgan, ko‘plab xalqlarni o‘z yo‘lini o‘zi tanlash huquqidan mahrum etgan.
G‘oyalar hukmronligining tamal toshi aynan qadimiy sivilizatsiyalar davrida qo‘yilgan edi. Unga binoan, odatlar va taomillarga emas, balki g‘oyalar yoki biror maqsadga bo‘ysundirilgan muayyan tildagi inson xulq - atvorini shakllantirish mumkin edi. Lekin shu bilan bir vaqtda, qadimdanoq kishilar ongini nayrang va aldovlar vositasida, yolg‘on ideallar bilan zaharlash imkoniyati ham paydo bo‘ldi.
Qadimiy sivilizatsiyalarda ijobiy g‘oya va qadriyatlar bilan birga, salbiy xarakterdagi mafkuralarning ham unib chiqishi uchun zamin bo‘ladigan tasavvur - tushuncha maydonga kela boshlagan edi. Masalan, qadimiy Rimda bunday qadriyatlar tizimini, bir qarashda umuminsoniy qadriyatlar jumlasidan bo‘lgan, vatanparvarlik tushunchasini belgilar edi. Ammo, bu tushuncha Rim xalqining xudo tomonidan alohida tanlangani, taqdirning o‘zi tomonidan zafarli istilolar va Rim saltanati hududini kengaytirish uchun safarbar qilingani to‘g‘risidagi soxta tasavvurlarga asoslangan edi. Soxtalik esa doimo yovuzlikga yo‘l ochadi. Bunday mafkuraviy asoslar imperiyalik tafakkur tarzining shakllanishiga sabab bo‘ldi.
Boshqa hududlarni bosib olishga rag‘batlantiruvchi ushbu g‘oya keyinchalik dunyoqarashlar tizimida bir xalqning boshqa xalq tomonidan mustamlakatchilik asoratiga solinishini nafaqat ahloqiy jihatdan oqlaydigan, balki uni qahramonlik darajasiga ko‘taradigan buyuk davlatchilik mafkurasining rivojlanishiga omil bo‘ldi.
O‘rta asrlarga o‘tilishi bilan, asosan Evropada, din va cherkovning roli misli ko‘rilmagan darajada o‘sdi. Bu davrda xudoga otashin va jazavali ishonch xukmronlik qildi va bu e’tiqod inson hayotining barcha tomonlarini, tug‘ilishdan o‘lishgacha bo‘lgan har bir qadamini belgilab berdi. Ushbu davrda din mustabid, yagona hukmron mafkura shakli sifatida maydonga chiqdi.
Bu bir tomondan, o‘z diniy uyushmasi ichidagi dahriyga yoki «murtad» ga chiqarilgan shaxslarning turli bahonalar bilan ommaviy ravishda qirg‘in qilinishida, ikkinchi tomondan esa, diniy va hududiy istilolarni maqsad qilib olgan xunrezlik urushlarida o‘zining ayanchli ifodasini topdi. Evropaning xristian dunyosi tomonidan musulmonlarga qarshi amalga oshirilgan salib yurishlarini bu urushlarga misol qilib keltirishi mumkin. Rim papasi hokimiyati na faqat salbchilarga fatvo berdi, balki XIII asrda g‘oyaviy dushmanlariga qarshi maxsus sud muassasasi - inkivizatsiya(lot. - tekshiruv, qidiruv)ni ham joriy etdi. Inkivizatsiya davrida josuslik, ayg‘oqchilik, ig‘vogarlik, g‘oyaviy sotqinlik g‘oyat avj olib, birgina Ispaniyaning oliy inkivizatori 18 yillik xizmati davrida 10220 kishini gulxanda yondirtirgan. Inkivizatsiyaning G‘arbiy Evropa va keyinchalik Amerikaga ham yoyilganini hisobga olsak, buzg‘unchi bir g‘oyaning millionlab kishilar umriga zomin bo‘lganini ko‘ramiz.
O‘rta asrlar diniy ekstremizmi, o‘z navbatida, javob reaksiyasi tarzida - antagonizmga asoslangan turli g‘oyalar hamda ateizmning kuchayishiga ham sabab bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan alohida siyosiy kuchlar bunday g‘oyalar va xudoga murosasizlikka asoslangan ateizmdan ham o‘zlarining mafkuraviy maqsadlari yo‘lida foydalandilar.
G‘oyalar va mustabid mafkuralar tarixida bundan foydalangan sobiq kommunistik ta’limot alohida o‘rin tutadi. U tashqi jihatdan adolat idealini o‘zida mujassam etgan olijanob intilishlarni asos qilib olgandek ko‘rinsa-da, oxir - oqibatda mustabid jamiyatni shakllantirish mafkurasiga aylanadi.
Bolshevizm bilan bir qatorda, XX asrning boshida ildizlari sotsialistik g‘oyadan suv ichgan mustabid g‘oya va mafkuraning boshqa shakli - fashizm (ital. Fashio - birlashma) paydo bo‘ldi. Sobiq sotsialist B. Mussolini Italiyada fashistlar harakatning asoschisi bo‘ldi. Germaniyada milliy satsialistik partiya tuzgan A. Gitler esa fashizimning «ma’naviy ota» siga aylandi. Fashizm II jahon urushi olovini yoqdi, 50 mln. dan ortiq kishining qirilib ketishiga sabab bo‘ldi. Bizning mamlakat ham motam libosiga o‘raldi. Ikkinchi Jahon urushi jabhalarida kurashga ketgan o‘zbekistonlik jangchilardan 263005 nafari halok bo‘ldi, 132670 kishi dom - daraksiz ketdi, 604552 kishi nogiron bo‘ldi.
Bolshevizm va fashizm mafkuralari o‘rtasida ko‘plab o‘xshash jihatlar mavjud. Ayni paytda jiddiy tafovutlar ham ko‘zga tashlanadi. Asosiy farqlardan biri, bu millat omilining turlicha baholanishidir. Agar kommunistik ta’limot, xalqlarning milliy - etnik o‘ziga xosliklarini yo‘qotish, «proletar baynalminalligi» shiori bilan maydonga chiqqan bo‘lsa, fashizm bir hukmron millatning «irqiy - etnik sofligi» ni mutlaqlashtirishini targ‘ib - tashviq etadi. U irqchilikning homiysi hisoblanadi.
«Rasizm» so‘zi «rasa» (irq) atamasidan kelib chiqqan. Bu atama XVII asrdan boshlab Evropada «insoniyat nasli» ni turli irqiy guruhlar, jumladan, «oq», «qora» va «sariq» irqqa ajratish uchun qo‘llana boshladi. Irqchilik ta’limoti «oq tanli»larning afzalligi, ularning azaldan «oliy irq» etib tanlangani, boshqa irqlarning esa «oq»larga qaraganda nomukammal yaratilganligi va hamisha taraqqiyotning quyi pog‘onalarida turishini «asoslab» beradi. Uning asosiy g‘oyasi o‘zining «ilohiy» tabiatiga ko‘ra «oq» irqlarni «quyi» irqlar ustida xukmron qilishga d’avat etishga qaratilgan edi.
Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko‘ra ajralib turuvchi kishilarga taziyq o‘tkazish, ularni xaqoratlash, urish va o‘ldirish kabi harakat - xodisalarda yaqqol namoyon bo‘ldi. Ijtimoiy hukmronlik shakllaridan birining mafkurasi bo‘lar ekan, buyuk davlatchilik, ashaddiy shovinizm, «tanlangan» xalqlarning milliy afzalligi g‘oyalari bilan chambarchas bog‘lanib ketdi.
Irqchilik - ko‘p qiyofali. Masalan, o‘zini oliy irq hisoblagan ingliz, ispan, fransuz bosqinchilari o‘rta asrlar va ayniqsa, XVIII - XIX asrlarda Amerika, Avstriya, Afrika va Osiyoda erli xalqlarni ko‘plab qirib tashladilar. Janubiy Afrika Respublikasi tomonidan XX asrda uzoq yillar mobaynida o‘tkazib kelingan irqiy ayirmachilik siyosati - shafqatsiz irqiy tahqirlash va kamsitishda o‘z ifodasini topdi. 1865 yilda AQSHda tuzilgan «Ku - kluks -klan» terroristik tashkiloti ham o‘zining oshkora irqchilik yo‘nalishidagi faoliyat bilan ajralib turadi. Negrlarning fuqarolik huquqlariga qarshi kurash va ularni mamlakatdan chiqarib yuborish uning asosiy g‘oyasi hisoblanadi.