Toshkent farmatsevtika instituti

Mavzu: 8 Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.- 2 soat
Savollar:

1. 
   Xazm kilish tiplari. Ogiz bushligida xdzm kilish.
   
2. 
   Sulak bezlarining sekretor faoliyati. Sulakning tarkibi va uning axamiyati.
   
3. 
   CHaynash. YUtish, uning fazalari.
   

Ovkat xazm kilish murakkab fiziologik protsessdir. Xazm yullariga tushgan ovkat shu protsessda fizikaviy va ximiyaviy uzgarishlarga uchrab, undagi ozik moddalar kon yoki limfaga suriladi.

Ovkatning fizikaviy uzgarishlari uning mexanik ishlanishi, maydalanishi, aralashishi va erishidan iborat. Ximiyaviy uzgarishlari esa oksillar, yoglar va uglevodlarning gidroliz yuli bilan parchalaniishda ketma-ket keladigan bir kancha boskichlardan iborat. Ovkatning ximiyaviy uzgarishlari gidrolitik fermentlar ta’sirida ruy beradi, bu fermentlar uch guruxga bulinadi: 1) oksillarni parchalaydigan fermentlar - proteazalar; 2) yoglarni parchalaydigan fermentlar - lipazalar; 3) uglevodlarni parchalaydigan fermentlar - karbogidrazalar. Fermentlar xazm bezlarining sekretor xujayralarida xosil bulib, sulak, me’da, me’da osti bezi va ichak shiralari tarkibida xdzm yuliga kiradi. Xdzm yulida ozik moddalarning bir turiga turli fermentlar ketma- ket (ba’zilari oldin, ba’zilari keyin) ta’sir etadi, natijada ozik moddalar tobora oddiy ximiyaviy birikmalargacha parchalanadi.

Ovkat xazm yulida ximiyaviy uzgarishlarga uchramasa, yukori molekulali birikmalar bulgan kupchilik ozik moddalar-oksillar, yoglar va uglevodlar xazm yulidan surila olmaydi va organizm xujayralari tomonidan uzlashtirila olmaydi. Ulardan xosil buladigan, suvda eriydigan va turga xos spetsifikligini yukotgap odsiyrok ximiyaviy birikmalargina xazm yulining devoridan konga va limfaga uta oladi. Oksillarning parchalanish maxsulotlari (aminokislotalar va kuyi molekulali polipeptidlar), yoglarning parchalanish maxsulotlari (diglitseridlar va monoglitseridlar, glitserin, yog kislotasining tuzlari) va uglevodlarning parchalanish maxsulotlari (monosaxaridlar) shunday moddalardandir. Fakat suv, mineral tuzlar va ovkatdagi ozgina organik birikmalar uzgarmasdan konga utadi.

Sekretor, motor va surish funksiyalari xazm apparatining asosiy funksiyalaridir. Sekretor funksiya shundan iboratki, bez xujayralari xazm shiralarini: sulak, me’da shirasi, me’da osti bezining shirasi va ut-safroni ishlab chikaradi. Xdzm apparatining muskullari motor, yoki xarakatlantirish funksiyasini bajaradi, shu tufayli ovkat chaynaladi, yutiladi va xazm yuli buylab xarakatlanadi va xazm bulmagan koldikdar chikarib tashlanadi. Me’da, ingichka ichak, yugon ichak shillik pardasi ozik moddalarni surib, konga yoki limfaga utkazadi. Xdzm organlari sekretor funksiya bilan bir katorda ekskretor funksiyani xam utaydi, ya’ni modda almashinuvining ba’zi maxsulotlari (masalan, ut pigmentlari)ni va ogir metallarning tuzlarini organizmdan chikarib tashlaydi. I. N. Razenkov fikricha, xazm organlarining ekskretor funksiyasi yana shunda namoyon buladiki, ular picha oksillar chikaradi, ular aminokislotalargacha parchalanadi va bu aminokislotalar konga surilib, xujayralarda boshka oksillar sintezlanishi uchun foydalaniladi. Xdzm organlarining barcha funksiyalari murakkab nerv va gumoral regulyasiya (boshkarish) mexanizmlariga buysunadi.

XAZM YO”LI FUNKSIYALARINI O”RGANISH METODIKALARI
Asosan I. P. Pavlov va shogirdlari xozirgi xazm fiziologiyasiga yangi metodika va moxiyat e’tibori bilan yangi metodologiyani tatbik etib, bu fanning asoslarini yaratishdi. Gavdaning ichkarisida yotgan va bevosita kuzatib bulmaydigan xazm organlarining funksiyalari I. P. Pavlovgacha asosan utkir tajribalarda urganilardi, bu tajribalarda tirik xayvonni yorib tekshirishar va organizm jaroxatlanib, normal xolati buzilar edi. Moskvalik xirurg V. A. Basov me’da sekretsiyasini itga me’da fistulasini urnatish tekshirishni 1842 yilda taklif kilgandan sung bir kancha tadkikotchilar (Tiri, Vella, Klemensievich, Gaydengayn) xazm yulidagi ba’zi organlar funksiyasini avvaldan operatsiya kilingan itlar ustidagi xronik tajribada urganishga urinib kurishdi.

I. P. Pavlov xazm organlari funksiyasini tekshirishning eksperimental xirurgik metodikasini xronik tajribalarda eng yukori darajagacha takomillashtirdi. Bu metodika shundan iboratki, operatsiya maxsus operatsiya xonasida xirurgiya ishlab chikkan barcha koidalarga va extiyot choralariga rioya kilib utkaziladi va xazm yulining biror kismiga fistula urnatiladi. Biror organ (me’da, ichak ut xaltasi) bushligi yoki xazm bezi yulini tashki muxitga tutashtirish uchun operatsiya kilib ochilgan sun’iy yul fistula deb ataladi. Fistula metodikasi operatsiya kilingan organ funksiyasini istagan vaktda kuzatish imkonini beradi. Ayni vaktda fistula operatsiyalari shunday utkaziladiki, tekshirilayotgan organning normal kon aylanishi va innervatsiyasi saklanib koladi. Operatsion jaroxat bitgach va xayvon sogligi xamda xazm organlari funksiyasi tiklangach operatsiya kilingan it ustidagi tajribalarga kirishiladi. Fistula metodikasida ovkat aralashmagan toza xazm shiralarini yigish, ularning mikdorini anik ulchash va ovkat xazm kilishning turli dakikalarida xazm shiralarining ximiyaviy tarkibini aniklash mumkin, bu esa sekretor protsessii kuzatib borishga imkon beradi. Fistula metodikasini tatbik etib, xazm organlarining xarakat (motor) funksiyasini, shuningdek surish funksiyasini urganish mumkin. Fistula metodikasining katta fazilati shuki, u tatbik etilganda xazm organlarining faoliyatini tabiiy ta’sirotlar - turli ovkat moddalar bilan kuzgatish mumkin.

Yaqin vaktlargacha odamdagi xazm organlarining sekretor va xarakat funksiyalarini urganish metodikasining imkoniyatlari ancha chegaralangan bulib, me’da yoki un ikki barmok ichakka nay - zond kiritish va me’da-ichakni Rentgen nurlarini utaazmaydigan butka bilan tuldirib tekshirishdan iborat edi. Tekshirish maksadida tushunarli sabablar bilan odamga fistula kuyilmaydi. Ba’zan (masalan, yarador bulgandan yoki davolash maksadida operatsiya kilingandan sung) odamda xam fistula uchraydi. Radioelektronika rivojlangach xazm organlari funksiyasini urganishda yangi imkoniyatlar paydo buldi. Masalan, korin terisiga elektrodlar urnatib va ularni doimiy kuchlanish yoki tok kuchaytirgichlarga xamda elektr ulchov asboblariga ulab, me’daning sillik muskullari kiskarganda xosil buluvchi biotoklarni kayd kilish mumkin. Bu metodika elektrogastrografiya deb ataladi (M. A. Sobakin).

Radiotelemetriya metodikasi tekshirishning samarali usulidir. Bu metodikaning moxiyati shuki, diametri 8 mm va uzunligi 15-20 mm bulgan kichkina radioperedatchik -radiopilyula odamga yuttiriladi. Radiopilyula elektromagnit tebranishlari generatori, tok manba (kuruk element yoki akkumulyator) va datchikdan iborat. Radiopilyula datchigi (sezuvchi kismi) me’da yoki ich? suyukligidagi vodorod ionlari konsentratsiyasini, ularning ichidaga bosim va temperaturan sezuvchi kurilmadir. Radiopilyulyalar shu parametrlarning birini tekshirishga muljallangan, radiopilyulya generatoridan chikayotgan tebranishlar chastotasi shular ta’sirida uzgaradi. Radiopilyulya xazm yulidan bemalol utib, me’da va ichakning barcha bulimlaridagi kislotali yoki ishkorli muxit darajasi, bosim va temperatura xakida betuxtov axborot berib turadi.

O”GIZ BUSHL IGIDA OVQAT XAZM BO‘LISHI

Ovqat ogiz bushligidayok kayta ishlana boshlaydi: maydalanadi, sulak bilan xullanadi va ovkat lukmasi shakllanadi. Ovkat odamning ogiz bushligida kariyb 15-18 sekund turadi, sung yutiladi, ya’ni til muskullarining kiskarishi natijasida xalkum (yutkun) va kizilungachga itariladi. Ogizga olingan ovkat ta’m bilish, taktil, temperatura, retseptorlarining ta’sirlovchisidir. Ta’m bilish retseptorlari tilning shillik pardasida buladi, taktil, temperatura, shuningdek ogrik sezish retseptorlari ogiz bushligining shillik pardasiga yoyilgan. Bu retseptorlardan keluvchi impulslar uchlik nerv, yuz va til-xalkum iervlarining markazga intiluvchi tolalari orkali nerv markazlariga boradi. Natijada sulak, me’da va me’da osti bezlarining sekretsiyasi refleks yuli bilan kuzgalib, chaynash va yutish xarakat aktlari yuzaga keladi.

Chaynash

Ovqat chaynov muskullarining kiskarishi tufayli chaynaladi, bunda pastki jag yukori jagga nisbatan xarakatlanadi. Jag xarakatlanganda yukori va pastki tishlar bir-biriga tegadi-dg ovkatni uzib, kesib va maydalab beradi. CHaynashning axamiyati ovkatni mexanik ishlash va maydalashdan iborat. Ayni vaktda ovkat sulak bilan xullanib, yumshab, yutish uchun kulay xolga keladi.

Sulak bezlari

Uch juft yirik sulak bezi: kulok oldi, jag osti va til osti bezlari, shuningdek til yuzasida va tanglay bilan yuzning shillik pardalarida joylashgan kupgina mayda bezlarning yullari ogiz bushligiga ochiladi. Sulak bezlarida ip singari chuziluvchi yopishkok sekret chikaruvchi. shilimshits xujayralar va seroz yoki ok sillik sulak deb ataluvchi suvday suyuk sekret chikaruvchi seroz xujayralar bor. Kulok, oldi bezi va tilning yon yuzalaridapi bezlar seroz xujayralardan tuzilgan. SHilimshik xujayralardan tuzilgan bezlar - shilimshits bezlar til ildizida, kattik va yumshok tanglayda buladi. Jag osti va til osti bezlarida shilimshik xujayralar xam, seroz xujayralar xam bor, ular aralash bezlardir. Lunj, labning va til uchining shillik pardalarida xam aralash bezlar bor. Seroz va shilimshik xujayralardan tashkari, sulak bezlarida sekretor xujayralarning ostida joylashgan mioepitelial xujayralar xam bor. Ular kiskarib, sulakni bezning mayda yullaridan sikib chikaradi.

Sulak ajralishini tekshirish metodikasi

Xayvonlardagi sulak bezlarining funksiyasini urganish uchun I. P. Pavlov chitsaruv yuli fistulasi kuyish operatsiyasini taklif kilgan. Buning uchun kulok oldi yoki jag osti bezining papillasi atrofidagi bir parcha shillik parda bilan birgalikda kirkib olinib, teri jaroxatiga chikariladi va lunjning tashki yuzasidagi teriga tikib kuyiladi. SHunday fistulani urnatib, xayvonda sulak ajralishini kup yillar mobaynida kuzatish mumkin. Sulak bezlari yullarining fistulalari ba’zan (masalan, yarador bulgandan keyin yoki ba’zi kasalliklar okibatida) odamda xdm uchrashi mumkin. Odamda jag osti yoki kulok oldi bezining yuli ochiladigan joyidagi shillik pardaga kichkina metall voronka - Leiti-Krasnogorskiy kapsulasini kuyib sulak olish mumkin.

Sulakning tarkibi va xossalari

Turli bezlarning sulagi xar xil konsistensiyali: jag osti va til osti bezlari kulok oldi beziga Karaganda yopishkokrok va kuyukrok sulak chikaradi. Sulak konsistensiyasidagi bu fark undagi oksil modda - mutsinga boglik. Mutsin sulakni uziga xos shilimshik va sirpanuvchan kiladi, sulak bilan xullangan ovkatni yutish shu tufayli oson buladi. Mutsindan tashkari, sulakda ozgina oksil - globulin, aminokislotalar, kreatinin, siydik kislotasi, mochevina, shuningdek anorganik tuzlar bor. Bu modsalarning xammasi sulakning kattik koldigini (0,5-1,5%) xosil kiladi. Uning 2/3 kismi organik modsalarga, 1/3 kismi esa mineral tuzlarga tugri keladi. Sulak sal-pal ishkoriy reaksiyali buladi. Itning biror bezi chikaradigan sulakning mikdori va tarkibi sekretsiyaga sabab buladigan ta’sirotning xossalariga, ya’ni ogiz bushligiga kiritilgan modsalarning xossalariga karab uzgaradi. Maydalangan kuruk ovkat ogiz bushligidagi retseptorlarning kuchli mexanik ta’sirlovchisidir. U nam ovkatga Karaganda kuprok sulak ajralishiga sabab buladi. SHuning uchun suxari nonga, gusht esa gusht talkoniga Karaganda kuprok sulak chikishiga sabab buladi. Aksari ovkat moddalar berilganda itning sulak bezlaridan ajraluvchi sulakdagi organik moddalar, masalan, mutsin, rad etiluvchi moddalar, masalan, daryo kumi, xlorid kislota yoki achchik moddalarni ogizga solish bilan chikadigan sulakdagiga nisbatan 4 baravar kuprok buladi. Rad etiluvchi moddalar (ya’ni xayvon tuflab tashlaydigan moddalar) ogizga kiritilganda ajraladigan sulak shu moddalarni suyultirish va ogiz bushligidan yuvib chikarishga xizmat kiladi (D. A. Biryukov ma’lumotlariga kura, turli ta’sirlovchilar odam ogziga kiritilganda sulakdagi kattik moddalar mikdori itdagidek tafovut kilmaydi). Odam eydigan ovkatning turiga karab sutkasiga ajraladigan sulak mikdori uzgarib turadi, u urta xisobda 1 OOO-1200 ml ga teng.

So’lak fermentlari. Odam sulagida uglevodlarni uzum shakarigacha parchalovchi gidrolitik fermentlar bor. Ptialin fermenti (sulak amilazasi, yoki diastazasi) kraxmalni dekstrinlarga, dekstrinlarni esa maltoza degan disaxaridga aylantiradi. Sulakdagi ikkinchi ferment-maltaza ta’sirida maltoza ikki zarra uzum shakariga parchalanadi. Sulak fermentlari yuksak darajada aktiv bulsa xam, ovkat ogiz bushligida uzok turmaganlili uchun ularning ta’sirida kraxmal batamom parchalanmaydi. Ptialin va maltaza ishkoriy sharoitda optimal ta’sir kursatadi. Xlorid kislotaning 0,01% konsentratsiyasi sulak fermentlarining ta’sirini susaytiradi, yukori konsentratsiyasi esa sulak fermentlarining ta’sirini sekinlashtiradi va ularni parchalab yuboradi, shuning uchun me’da shirasi sulak fermentlarining ta’sirini tuxtatadi. Ovkat lukmasi me’da shirasini birdaniga shimib olmagani uchun sulak fermentlarining uglevodlarga ta’siri me’dada xam biroz vakt davom etishi mumkin.

Sulak ajralishining boshkarilishi

Sulak bezlarining sekretsiyasi refleks yuli bilan kuzgaladi. Ogiz bushligidagi retseptorlarga ta’sir kiluvchi ovkat moddalari yoki rad etiluvchi moddalar shartsiz sulak ajralish reflekslarini vujudga keltiradi. Ta’sirot etarlicha kuchli bulsa, 1-3 sekundsan keyin sulak ajraladi. Ta’sirot berilgandan to sulak ajralguncha utadigan bu vakt yashirin, yoki latent davr deb atalgan. Ta’sirot kuchi kam bulsa, latent davr 20-30 sekundga etadi. Ta’sirot davom etayotgan vakt ichida sulak ajralaveradi, ta’sirot tuxtagach tez orada sulak chikishi xdm tuxtaydi. Ogiz bushligi shillik pardasining retseptorlari ta’sirlanganda paydo buluvchi impulslar n. trigeminus va p. glossopharyngeus tolalari orkali uzunchok miyadagi p. facialis va p. glossopharyngeus yadrolari joylashgan soxadagi sulak ajratish markaziga borib etadi. Uzunchok miyaning shu soxdsi zlektr toki bilan ta’sirlanganda bir talay sulak ajraladi. B. P. Babkin fikricha, uzunchok miyadagi sulak ajratish markazi sulak bezlarining turli xujayralarini innervatsiyalovchi ikki bulak - simpatik va parasimpatik kismlardan iborat. Jag oldi bezi n. glossopharyngeus tarkibidagi sekretor tolalardan parasimpatik innervatsiya oladi. Jag osti va til osti bezlari n. facialis tarmogi - chorda tympani-dan parasimpatik sekretor tolalar oladi. Sulak bezlari buyinning yukori simpatik tugunidan chikkan tolalardan simpatik innervatsiya oladi. Orka miyaning 2-6-kukrak segmentlari ruparasidagi yon shoxlarida joylashgan preganglionar neyronlarning usiklari postganglionar neyronlarda tugaydi, bu neyronlar esa buyinning yukori simpatik tugunida buladi.

Ogiz bushligining sezuvchi nervlari yoki sulak bezlarining parasimpatik va simpatik sekretor nervlari kirkib kuyilsa, ovkat eyilganda yoki rad etiluvchi moddalar ogizga solinganda sulak ajralishi tamomila tuxtaydi. Bu, sulak bezlari sekretsiyasining reflektor mexanizmi borligini isbot etadi. Chorda tympani tarkibida utuvchi parasimpatik nerv tolalari jag osti

bezidan shilimshik xujayralarga, simpatik tolalar esa seroz xujayralarga innervatsiya berishi gistologik kuzatishlarda aniklangan. Sulak bezlari innervatsiyasining bu xususiyatlari ogiz bushligi retseptorlarining turli moddalar bilan ta’sirlanishiga javoban sulak tarkibining xdr xil bulishini tushuntirib beradi. Gap shundaki, ogiz bushligining turli retseptorlari ta’sirlanganda sulak ajratish markazining ikki - parasimpatik va simpatik kismlari bir xilda kuzgalmaydi. Sulak ajratish markazidan efferent (markazdan kochuvchi) impulslar sulak bezlarining turli xujayralariga kelishi mumkin. Turli ta’sirlovchilar refleks yuli bilan ta’sir etganda sulak ajralishining xarakteri xar xil bulishiga sabab shu.

Sulak bezlarining sekretor nervlari ta’sirlanganda nerv oxirlarida bez xujayralari sekretsiyasini kuzgatuvchi mediatorlar xosil buladi. Masalan, chorda tympani ta’sirlanganda uning nerv oxirlarida atsetilxolin xosil buladi. Atsetilxolin normal fiziologik sharoitda fakat xosil bulgan joyida ta’sir kursatadi, chunki tukimalar bilan kondagi xolinesteraza fermenta atsetilxolinni darxol parchalaydi. Xolinesteraza aktivligi ezerin yordamida susaytirilsa va atsetilxolinniag parchalanishi shu tarika tuxtatilsa, bu mediator konga utib, uzi xosil buladigan organdan boshka organlarga ta’sir kursatadi. SHuning uchun ezerin berilgan xayvonning biror sulak beziga kiruvchi chorda tympani ta’sirlanganda boshka sulak bezlari sekretsiyasini, shuningdek atsetilxolinga xos bulgan bir kancha fiziologik effektlarni (masalan, yurak faoliyatining sekinlashuvi va tomirlarning kengayishi okibatida kon bosimi pasayganini) kuzatish mumkin. Sulak bezlarining parasimpatak nervlari ta’sirlanganda, bez tukimasida atsetilxolindan tashkari, tomirlarni kengaytiruvchi modda - kallikrein xosil buladi.