Toshkent moliya instituti «elektron tijorat va raqamli iqsodiyot» kafedrasi «iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion texnologiyalar» fanidan

2. Bugalteriya hisoboti axborot tizimlari ning strukturalari va funksiyalari
Buxgalteriya hisobining axborot tizimlari asosida majmualarga birlashtirilgan, hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan hisob vazifalarini hisoblash bajariladi. Vazifalar majmuasi iqtisodiy mazmunini aniqlash, tasdiqlangan sintetik schyotlarni olib borish, birlamchi va yig'm a hujjatlar, hisoblash algoritmlarining o‘zaro aloqalari hamda hisobning aniq uchastkasining uslubiy materiallari va me’yoriy hujjatlari bilan ta’riflanadi. Buxgalteriya hisobining axborot tizimlari an’anaviy ravishda vazifalaming quyidagi majmualarini o‘z ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi (maosh) hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqish harajatlari hisobi, yig‘ma hisob va hisobotlarni tuzish. Korxonaning sifatan bir turli resurslari haqidagi axborotlarga ega sifatida vazifalar majmuasini ajratishni mo‘ljailash an’anaviy ravishda hisobni qo‘lda olib borishdayoq vujudga kelgan, keyin esa hisoblash axborotlarining hisoblash markazida markazlashtirilgan holda ishlab chiqishda o ‘z qo'llanishini topgan. Shaxsiy kompyuterlar bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkil qilinishi, korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish va iqtisodiy vazifalar mazjmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari surdi. M a’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar o'rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang‘ich hujjatlarni avtomatik shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Bunday sharoitlarda turli vazifaviy tizimchalar majmualari o‘rtasidagi aniq chegaralar buzila boshladi, bu ilk navbatda buxgalteriya hisobining axborot bazasida namoyon bo‘Idi. Boshqaruv masalalarining vazifalararo majmualari vujudga keldi. Buxgalteriya hisobi bo‘yicha dasturiy vositalarning yangi versiyalar hisobning turli uchastkalari majmualari axborotlarini birlashtiradi. Misol uchun, mehnat va ish haqi hisobining namunaviy loyihalarida bir vaqtda fondlarga to‘lovlar bo'yicha to ‘lov hujjatlari (daromad solig‘ini toiash, nafaqa jam g‘armasiga ajratmalar, tibbiyot sug'urtasi, bandlik jam g‘armasiga qo‘shib hisoblash bo‘yicha to‘lov topshiriqnomalari) bo‘yicha to‘lov hujjatlarini ko‘chirib berish ko‘zda tutilgan, bunday mashina dasturini bajarilishi hisob vazifalarining ikkita majmuasini mehnat va ish haqining hisobi hamda moliyaviy hisoblash operatsiyalarini birlashtiradi. Moddiy boyliklar hisobi tayyorlash mahsulotlarining hisobi va boshqalar bo‘yicha vazifalar majmuasida ham xuddi shunga o'xshash misollarni keltirish mumkin. Vazifalararo majmuani tashkil qilish «materiallar» dasturi misolida ham k o ‘rib chiqilishi mumkin. Uning asosini korxonaning mahalliy hisoblash tarmog'i sharoitlarida faoliyat yurituvchi yagona ma’lumotlar bazasi tashkil qiladi. Moddiy boyliklarning mavjudligi va harakatini hisobga olish jarayonlarida uchta boiim : omborlar, hisobxona, m oddiy-texnik ta'm inot bo'lim i mutaxassislari faoliyat qiladi. Dasturiy m ajm ua o ‘z ichiga uch qisnt: omborchi (ombor) moduli, hisobxona moduli, m oddiy-texnik ta ’m inot bo 4imi m odulini oladi. Omborchining dasturiy moduli ombor kartotekasini olib borilishini: hisobchining ma'lumotli qismida moddiy boyliklar harakati bo‘yicha hujjatlarni buxgalteriya hisobi to‘ldirilishini, materiallarning harakati bo‘yicha operatsiyalar nazoratini, materiallar harakati miqdoriy va summasi aks ettirilishi hisobini, moliyaviy hisoblashlarni ta’minlaydi. Moddiy-texnik ta’minot iqtisodchisi moddiy boyliklarning harakati bo‘yicha hujjatlarni shakllantirishni olib boradi. Savdo tashkilotlari uchun dasturiy mahsulotlar buxgalteriya hisobini marketing operatsiyalari majmuida ko‘p vazifaviy ishlab chiqilishini ko‘zda tutadi. Masalan, «ombor» moduli ombordagi tovarlar harakatini olib borishga, xaridlar kitobini tuzishga, schyotlarni yozib borishga provodkalarni avtomatik shakllantirish va ularni hisobchiga topshirishga, narx varaqalarni avtomatik shakllantirishga, do‘konning savdo zalida o'rnatilgan kassa apparatlari bilan hamkorlikda ishlashni ta’minlashga imkon beradi. 6 Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega. Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va uchastkalarining axborotli o‘zaro hamkorliklarini; tashqi aloqalar — boshqaruvning o ‘zga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa boHinmalari hamda tashqi tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorligini aks ettiradi. Quyidagi 1-rasmda zamonaviy buxgalteming ish joyini avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) va avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari (AATexlariga asoslangan holda tashkil qilinish tamoyili keltirilgan.
Hisob vazifalari majmualarining o‘zaro bog‘lanishi buxgalteriya hisobi uslubiyotining o‘ziga, schyotlarni olib borish va provodkalarni bajarish tizimiga kiritilgan, bu yerda har bir xo‘jalik operatsiyasi ikki marta: bittasi schyotning kreditida va boshqasi debetida aks ettiriladi. Hisob vazifalari majmuasining axborotli aloqasi mashina dasturining asosiga kiritilgan ishlab chiqarishning uch bosqichini farqlashga inikon beradi. Birinchi bosqichda birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab chiqarish va hisobning har bir uchastkasi 7 bo‘yicha tahliliy hisobning qaydnomalarini tuzilishi bajariladi (masalan, ish haqi hisobi bo‘yicha hisoblash to'lov hujjatlari, qo'shib hisoblangan va ushlab qolingan ish haqining to'plam lari va boshqalar tuziladi). Ishlab chiqishning ikkinchi bosqichi provodkalarni tuzish, ularni tahliliy va sintetik hisobning turli registrlari, schyotlarning tartib raqamlari bo‘yicha qayd daftari orderlariga joylashtirishdan iborat bo‘ladi. Kompyuterli ishlab chiqish har bir uchastka yechimini tugashi bo‘yicha provodkani shakllantirib, bu jarayonlarni to iiq avtomatlashtirishga imkon beradi, Ishlab chiqishning uchinchi bosqichida yig‘ma sintetik hisobni: asosiy kitobning schyotlari bo‘yicha hisobot saldo qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini tuzishdan iborat bo‘)adi, bu «Provodka-Asosiy kitobBalans» mashina dasturining asosiy moduli tomonidan ta’minlanadi. Buxgalterlar foydalanuvchilar sifatida Ко ‘plab tashkilotlarda buxgalterlik funksiyasi information texnologiyalar (IT)ning yagona yirik foydalanuvchisidir. Moliyaviy tranzaksiyalar jarayonida ishtirok etuvchi hamma tizimlar buxgalterlik funksiyasiga bai yo‘liar orqali ta’sir etadi. Oxirgi foydalanuvchilar sifatida buxgalterlar tizimni yaratuvchi professionallarni о ‘z ehtiyojlarining aniq tasviri bilan ta 'minlashlari kerak. Masalan, buxgalter foydalaniladigan buxgalterlik qoidalar va texnikalarni, ichki nazorat talablari, amortizatsiya modellari kabi maxsus algoritmlarni aniqlashtirishi lozim. Tizimning rivojlanishida buxgalterning ishtiroki passivdan ко ‘ra aktiv bo ‘lishi kerak. Tizimning omadsizligiga olib keluvchi loyihalash xatosining asosiy sababi bu — foydalanuvchi muhitining mavjud emasligidir. Buxgalterlar tizim yaratuvchilari sifatida Tizim loyihasi uchun buxgalterlarning javobgarligini baholashda kompyuterni biznes information vosita sifatida ко ruvchi tarixiy dunyoqarash talab etiladi. Odatda, buxgalterlar information tizimining asosiy aspektlariga kiruvchi foydalanuvchilarning information ehtiyojini baholash, tashqi hisobot form ati va tarkibini aniqlash, та 'lumotlar manbaini tayinlash, buxgalterlik qoidalariga muvofiqlashtirish va information tizimning nafliligi va to 'g 'riligini buzilib ketmasligi uchun kerakli bo 'Igan nazoratni aniqlash uchun javobgardirlar. Bu odatiy tizimlar ruhiy, ко 'zga tashlanadigan va tushunarli edi. Ma ’lumotlarga ishlov berish jarayonlari qo 'Ida amalga oshirilar edi, ma'lumotlarni uzatish o’rtachasi va axborot to'plashning vositasi qog'oz edi. Kompyuterlarning paydo bo ‘lishi bilan kompyuter tizimlari qo ‘Ida bajariladigan amaliyotlar о‘mini egalladi va qog 'ozdagi yozuvlar raqamli tarzda to ‘plana boshlandi. Buxgalterlarning yangi davrda o'ynagan roll ko'plab bahsmunozaralarning asosiy mavzusiga aylandi. Kompyuter ко 'nikmasining yetarlicha 8 emasligi, bu yangi texnologiyani egallashga xohishning yo 'qligi biixgalterlarning statusini noaniq qilib qo 'ydi Ко 'plab buxgalterlar о ‘zlarining odatiy majburiyatlarini tilarning tashkilotida yangi bo'lgan kompyuter professionallarining yangi avlodiga topshirib qo 'yishdi Odatda, buxgalterlikdan bexabar yoki biznes kurslariga bormagan kompyuter loyihachilari IAT loyhasi uchun to'liq javobgarlikni o': bo ‘ynilariga oladilar. Natijada, ко ‘plab tizimlar buxgalterlik tamoyillarini buzadi va ular kerakli nazoratda emas. Tizimning katta yetishmovchiliklari va kompyuterdagi aldovlar buxgalterlik tarixidagi ushbu davrni baholab berdi. Bu muammoni bartaraf etish uchun 1970-yilmng о ‘rtalarida buxgalterlik kasbi biixgalterlarning mahoratini va kompyuterga asoslangan tizim uchun qonuniy javobgarlini qaydadan ко‘rib chiqdi. Hozirgi kunda, tizim loyihasi uchun javobgarlik buxgalterlar va IT mutaxassislari о ‘rtasida quyidagicha taqsimlanganini bilamiz: buxgalter tizimning tarkibiga, IT mutaxassis esa tizimning tuzilish jihati uchun mas 'uldirlar. Tarkibiy va tuzilmaviy taraflarni farqlash uchun quyidagi namunaga ’tibor qiling: Chakana savdo biznesning kredit boshqarmasi AR boshqarmasining to lovdan qochadigan akkauntlar haqidagi та 'lumotini talab qiladi. Bu та'lumot kredit menejerining mijozning kreditga layoqatini baholash orqali qilgan qarorini qo ‘llab- quvvatlaydi. Tizimning tarkibiy loyihasi to 'lovdan qochadigan mijozlarni aniqlashtirish va ro ‘yhatga yozilishi talab etiladigan тt’lumotlarni aniq о ‘rnatilishini о ‘z ichiga oladi. Buxgalter talab etilayotgan та’lumot tabiatini, uning manbasini, vazifasi va ishlatiladigan buxgalterlik qoidalarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Tuzilmaviy tizim esa ushbu та'lumotlarni namoyish etishning usuli va vositasidir. Kompyuter mutaxassislari topshiriqni bajarish uchun eng samarali va tejamkor usulini aniqlaydilar. Bundan kelib chiqadiki, tizimlar loyihasi о 'zaro hamkorlikda amalga oshirilishi kerak. Har bir tizimning yagonaligi va tizimning jiddiy xatolik, hatto qalloblikka ta’sirchanligi sababli biixgalterlarning tizim loyihasidagi ishtiroki faol bo'lishi kerak. Keyingi bo'limlarda biz tizimning muvaffaqiyatli bo'lishida biixgalterlarning faol ishtiroki juda muhimligini ко’rib chiqamiz
Buxgalterlar tizim auditorlari sifatida Auditorlik - bu korxona moliyaviy holatining haqqoniyligi haqida o'z fikrini bildiruvchi mutaxassis, ya 'ni auditor tomonidan taqdim etiladigan erkin guvohlik shaklidir. Korxona holati to'g'risida ichki taqdim etilgan holati haqqoniyligiga jam oat ishonchining qanday bo 'lishi erkin mutaxassis auditor tomonidan haqqoniy deb tan olinishiga bog 'liq. Bit xizmat, odatda, tasdiqlovchi fiinksiya deb ataladi
Auditorlar o'zlarining xulosalarini 15 bo'limda tushuntirib beriladigan tizimli jarayonga asoslangan holda chiqaradilar. Ichki va tashqi auditorlarning har ikkisi hisobot, balans kabilarni nazorat qiladi. Tashqi auditorlik, odatda, erkin, mustaqil auditorlik deb ataladi, chunki mijoz tashkilot menejmentidan mustaqil bo 'lib, sertifikatlangan jamoat auditorlik firm alari ularni namoyish etadi. Tashqi auditorlar uchinchi tomon tashkilot ta ’sischilari, ya ’ni aksiyadorlar, kreditorlar va hukumat agentliklari manfaatlarini namoyon etishadi.
Buxgalteriya hisobi majmualari o‘rtasida hisobxona hisoblash tarmog‘ini tashkil qilish asosida olingan axborotli aloqalar mavjud. Hisobning asosiy vositalari hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, moddiy bo‘lim boyliklari hisobi, mehnat va ish haqi hisobi kabi uchastkalari uchun dastlabki axborotlarni shakllantirish, qoidaga ko‘ra, boshlang‘ich hisobiga va boshlang‘ich hujjatlarda xo'jalik operatsiyalarini aks ettirish hisobiga sodir bo‘ladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va kiruvchi axborotlarning yig‘ma hisobi bo‘yicha vazifalar uchun hisob vazifalarining boshqa majmualarini yechishning natijalari asos bo'lib xizmat qiladilar. Ishlab chiqarish xarajatlarining hisobi bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish alohida e’tiborga loyiq, bu o‘rinda oldinroq asosiy vositalar, materiallar, mehnat, ish haqi va tayyor mahsulotlar hisobi bo‘yicha vazifalarni yechishdan olingan yakuniy m a’Iumotlar asosiy manba bo'ladi. Buxgalteriya hisobi vazifasini yechishning dasturiy ta’minlanishi ishlab chiqarishning ko‘rib chiqilgan pallalarining hisob vazifalarini integratsiyalash hamda tashqi aloqalarning mavjudligini hisobga olish bilan ko‘riladi. Buxgalteriya hisobining tashkilotlar bilan axborotli aloqasiga alohida to‘xtash zarur. Asosan bu aloqa me’yoriy va uslubiy materiallarni olish, hamda yig‘ma moliyaviy hisobotni manfaatdor tashkilot - yuqori ma’muriy idoralar, soliq qo‘mitasi, statistika idoralari, moliyaviy tashkilotlar va boshqalarga berishdan iboratdir. ShKda olingan buxgalteriya hisobotlarining shakllarini yuqori idoralarga taqdim etish qonunlashtirilgan. Bu tashkilotlarga axborotlami magnitli manbalar va aloqa kanallari bo‘yicha topshirish haqidagi masalalar hal qilinmoqda. Banklar bilan aloqa uchun «Mijoz-Вапк» tizimi bo‘yicha axborotlarni maishnalararo almashtirish ko‘zda tutilmoqda. Tashkilotning hisob-kitob schyotiga xizmat ko‘rsatuvchi bank hisob-kitob schyotlarini tezkor boshqarish bo‘yicha xizmatlarni to‘g‘ridan to‘g ‘ri taklif qiladi. «Mijoz-Вапк» dasturi to io v topshiriqnomalarini yaratish, ularni bankka modem bo'yicha uzatish, ShKda hisob-kitob raqamlaridan ko‘chirmalar olishga imkon beradi. Bunday axborotlarning himoyalanishini ta’minlash uchun elektron imzodan (usiz uzatilayotgan hujjatlar haqiqiy emas) hamda axborotlami shifrlashning maxsus tizimidan foydalaniladi. Tizim g ‘oyatda qulay, vaqtni tejaydi va turli mijozlardan pullarni hisob-kitob raqamiga kelishi haqida axborotlarni olishga imkon beradi va shu tariqa ularga xizmat ko‘rsatishni tezlashtiradi. Bundan tashqari «Mijoz-Вапк» tizimi to‘Iov!ami amalga oshirish uchun bankka borishdan tashkilotni ozod qiladi. Hisobxona ichidagi va tashqarisidagi turli bo‘linmalarda vujudga keluvchi ko‘plab boshlang‘ich hujjatlarning katta hajmi hamda me’yoriy ma’lumotnomaviy hujjatlardan keng foydalanish bilan ta’riflanuvchi buxgalteriya hisobi axborot ta’minlanishining ba’zi xususiyatlari haqida to ‘xtab o'tamiz. Barcha xo‘jalik operatsiyalari boshlang‘ich buxgalteriya hujjati — xo‘jalik operatsiyasi sodir boiganligi haqidagi to‘liq va ishonchli yozma guvohnomada qayd etiladi. Hujjat yuridik kuchga ega. Ularni shakllantirish va qo‘llash bo'yicha umumiy uslubiy rahbarlik 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Ular hujjatlar haqidagi qoidalarni nashr qiladi, boshlang‘ich hujjatlarning namunaviy shakllarini ishlab chiqadi, yo‘riqnomaviy va uslubiy materiallarni nashr etadi.