Toshkent moliya instituti sirtqi fakultet

Aktsioner tijorat banki kapitali o’sishining dinamikasi
2-jadval

№	Kapital	01.01 2020y	01.01 2021y	1.01 2022 y.ga nisbatan usish
		Ming sum	Ming sum	Ming sum	%
1.	Aktsioner kapital	468201	737778	269577	58.0
2.	Rezerv kapital	3594	43432	39838	1108.0
3.	Taqsimlanmagan foyda	16236	1286	-14950	-92.0
4.	Sof foyda	65789	100169	34380	52.0
	Jami:	553820	882666	328845	59.0

Jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, tijorat bankining aktsioner kapitali va rezerv kapitali va joriy yilda o’tgan yilga nisbatan sezilarli oshgan. Bank foydasi taqsimlanishi natijasida tijorat banki tahlil qilinayotgan davrda o’tgan yilga nisbatan 34380 ming so’m yoki 52.0 % sof foydaga ega bo’lgan.Bank kapitalining uchta asosiy funktsiyalarini ajratib ko’rsatishimiz mumkin.Bular: himoya, operativlik va tartibga solish funktsiyalaridir.Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bankning o’z kapitalining asosiy funktsiyasi bo’lib xizmat qiladi. Chunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga tashkil topadi. Bundan tashqari bank kapitali aktsionerlar risklarini kamaytiradi.Himoya funktsiyasi zarar ko’rish xavfi tug’ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo’li orqali bankning to’lov qobiliyatini saqlab qolish, mabodo bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to’lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o’z navbatida, bankning keyingi faoliyat ko’rsatishiga keng yul ochib beradi. Lekin shuni e’tiborga olishimiz kerakki, tijorat banklari ko’pgina korxonalardan farqli o’laroq o’zlarining to’lovga qobiliyatligini joriy bank daromadi hisobiga ta’minlaydilar va faqatgina zararning bir qismi kapital hisobiga qoplanadi.Kapital o’ziga xos himoya yostig’i rolini o’ynab, yirik ko’zda tutilmagan xarajatlar sharoitida bank o’z operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Shu kabi chiqimlarni moliyalashtirish uchun bankning o’z kapitali ichiga kiruvchi turli xil rezerv fondlar mavjud. Lekin mijozlarning ssudalarni ommaviy qaytarilmasligi yuz berganda, zararni qoplash uchun aktsionerlik kapitali bir qisminigina ishlatish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bank o’z kapitalining mavjudligi uning ishonchligi va likvidliligining birinchi shartidir.Bank o’z kapitalining himoya funktsiyaga qaraganda operativlik funktsiyasi ikkinchi darajali bo’lib hisoblanadi. U bankning o’z mablag’larini er, bino, inshoot jihozlarni qoplash uchun moliyaviy rezervlarni shakllantirishga ajratishni o’z ichiga oladi. Bu moliyaviy resurslar manbai bank ishi faoliyatining birinchi bosqichlarida, ta’sischilar bilan bir qatorda birinchi navbatdagi xarajatlarni amalga oshirishlarida juda keraklidir. Bank rivojlanishining keyingi bosqichlarida bank kapitalining roli muhim bo’lib, bu mablag’larning bir qismi to’g’ri rezervlarni tashkil qilish uchun uzoq muddatli aktivlarga sarflanadi. Garchi zararni qoplashning asosiy manbai foyda jamg’arish bo’lsa ham zararni qoplash uchun yangi aktsiyalar chiqarishadi yoki uzoq muddatli qarz olinadi.Bankning o’z kapitali tartibga soluvchi funktsiyani ham bajaradi. Bank kapitali ko’rsatkichi yordamida davlat organlari bank faoliyatiga baho beradilar va nazorat qiladilar. Odatda, bank o’z kapitaliga uning minimal miqdori, aktivlar me’yori va boshqa bank aktivini sotib olish shartlari bo’yicha talab qo’yiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bank tomonidan o’rnatilgan iqtisodiy meyorlar, asosan, bankning o’z kapitali hajmidan kelib chiqadi. Tartibga soluvchi funktsiyaga kapitalni ssuda va investitsion operatsiyalarni chegaralash maqsadida ishlatish ham kiradi.
Bankning ustav fondini o’zgarishi ustav fondi miqdorining oshirilishi va kamaytirilishi shakllarida amalga oshirilishi mumkin.Bank ustav kapitali qo’shimcha aktsiyalarni joylashtirish yoki aktsiyalarni nominal qiymatini ko’tarish yo’li bilan oshirishi mumkin.Aktsiyalarni nominal qiymatini oshirish yo’li bilan bank ustav fondini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
- moliyaviy yil yakuni bo’yicha ko’rilgan foydaning bir qismini yoki hammasini aktsiyalar nominal qiymatini oshirishga yo’naltirish;
- aktsiyadorlar tomonidan aktsiyalar nominal qiymatini oshirilgan qismini to’lanishi.
Ustav fondini oshirish uchun qilingan o’zgartirishlarni bank ustaviga kiritish to’g’risida ta’sischilar qaror qabul qiladilar. Qo’shimcha aktsiyalarni chiqarish yoki aktsiyalar nominal qiymatini oshirish uchun tijorat banklari Markaziy bankning tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga quyidagilarni topshiradi:
- qo’shimcha aktsiyalarni joylashtirish yoki aktsiyalar nominal qiymatini oshirish to’g’risida bank vakolatli organining qarori;
- agar aktsiya ochiq obuna yo’li bilan tarqatilsa, bank vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan emissiya prospekti;
- aktsiya yopiq holda taqsimlansa, aktsiyalarni chiqarish to’g’risida axborot beriladi;
- bank kengashi raisi imzolagan ustav kapitalini oshirish va aktsiyalar emissiyasiga rozilik berish to’g’risida Markaziy bank nomiga berilgan iltimosnoma. Taqdim etilgan hujjatlarni ko’rib chiqish va rozilik berish bir oy muddat ichida amalga oshiriladi. Bank ustav kapitali aktsiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aktsiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan, keyinchalik ularni to’lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin. Agar bank ustavida ko’zda tutilgan bo’lsa, aktsiyalarni bir qismini sotib olish va ularni to’lash yo’li bilan bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat beriladi. Agar kamaytirish natijasida ustav kapitalining eng kam miqdoridan kamayib ketsa bank ustav kapitali miqdorini kamaytirishga ruxsat berilmaydi. Aktsiyalarni nominal qiymati pasaytirilganda aktsiya narxi va yangi nominal qiymat o’rtasidagi farq aktsiyadorlarga qaytariladi. Ustav kapitalini kamaytirish uchun tijorat banklar faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga iltimosnoma va ustav kapitalini kamaytirish to’g’risida aktsiyadorlar umumiy yig’ilishining qarori topshiriladi. Rozilik bir oy muddatda beriladi. Ustav kapitalining kamaytirilishi yoki oshirish omonatchilar manfaatlariga va bank moliyaviy ahvoliga xavf solsa yoki bir aktsiyador ulushi belgilangan normadan oshib ketsa, Markaziy bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat bermaydi. Markaziy bank o’z xulosasini asoslagan holda bir oy ichida yozma ravishda tijorat bankiga yuboradi. Shuni aytish kerakki, bank kapitalining asosiy maqsadi – riskni kamaytirish va kapitalning moliyaviy resurslar bozoriga kirish yo’lini ta’minlashidadir. Bank kapitali operatsion xarajatlarni moliyaviy bozorlarga erkin kirib borishini ta’minlash orqali kamaytiradi. Bank kapitali doimiy manbalardan odatdagi stavkalarda qarz olishga imkon beradi. Katta miqdordagi kapital bankning barqaror obro’sini va omonatchilar ishonchini ta’minlaydi. Bank kapitalining aktivlarga nisbati, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan normativlar bilan o’zaro yaqindan bog’liq. Ya’ni, kapital qarz olish bilan yangi aktivlar jalb qilinishini choralash orqali riskni oshib ketishini to’xtatadi va kamaytiradi. Agar banklar ssuda miqdorini oshirmoqchi yoki boshqa aktivlarni sotib olmoqchi bo’lsalar, yuqorida keltirilgan yo’llar bilan ular aktsioner kapitalini qo’shimcha moliyalashtirish bilan olinishini ta’minlashlari kerak. Bu aktivlarning spekulyativ o’sishini oldini oladi. Chunki banklar o’z aktivlarini samarali boshqarish imkoniyatlarini saqlab qolishlari kerak. Yuqorida aytilgan bankning o’z kapitalining funktsiyalaridan xulosa qilib aytsak, bankning o’z kapitali – bank tijorat faoliyatining asosidir. U bank mustaqilligini va turli risklar bo’yicha salbiy oqibatlarni oldini olish manbai bo’lib, moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi.