Toshkent moliya instituti sirtqi fakulteti

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
KIRISH

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar zamonaviy iqtisodiy muhit barpo etish, korxonaning davr harajatlari tahlilini rivojlantirishda mavjud muammolarni oldini olish, korxonada davr tahlilini iqtisodiyotining xayotiy elementi sifatida shakllantirish va uni samaradorligini oshirish asosida xalkaro printsiplariga mos keluvchi tizimini yaratishni taqozo qiladi.

Mamlakatimizda 2018-yilda jalb qilingan investitsiyalar hajmi 10,9 foizga o'sdi va AQSH dollari hisobida 14 milliard 600 million dollarni tashkil etdi. Bunda jami kapital qo'yilmalarning 21,2 foizdan ortig'i yoki 3 milliard dollardan ziyodini xorijiy investitsiya va kreditlar tashkil qildi. Ularning to'rtdan uch qismi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalardir.
To'g'ridan-to'g'ri xususiy investitsiyalarning hajmi 10,3 foizga o'sib, 4 milliard 300 million dollarni yoki jami investitsiyalar hajmining qariyb 30 foizini tashkil etdi. O'tgan yili tijorat banklarining investitsiyaviy faoliyati ham kengaydi. Ular tomonidan 1 milliard 700 million dollar yoki 2018 yilga nisbatan 20 foiz ko'p investitsiyalar yo'naltirildi. Jami investitsiyalarning 73 foizdan ortig'i ishlab chiqarish sohasiga va qariyb 40 foizi mashina va uskunalar xarid qilishga sarflandi. 2019 yilda iqtisodiyotimizning etakchi tarmoqlarida zamonaviy yuqori texnologiyalarga asoslangan uskunalar bilan jihozlangan, umumiy qiymati 4 milliard 200 million dollarga teng bo'lgan 154 ta yirik ob'ekt foydalanishga topshirildi.
Mazkur kurs ishida korxonaning davr harajatlari taxlilining milliy iqtisodiyotdagi o'rni, ahamiyati, roli va funsiyalarni o'rganishga bag'ishlangan.
Kurs ishida korxonadavr harajatlar taxlilining bozor munosabatlari shakllanish jarayonidagi xolat va rivojlanish istiqbollari ta'sir etuvchi omillar bilan birgalikda kompleks tarzda o'rganilgan.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy isloxotlar aktsionerlik kapitalining rivojlanishi, moliya bozoridagi yangi qayta taqsimlovchi mexanizmlarning shakllanishi, qimmatli qog'ozlar bozorining faoliyat yuritish masalalari va uning iqtisodiyotagi rolini tadqiq qilish muxim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga O'zbekiston uchun xozirgi kundagi dolzarb muammolardan bo'lgan iqtisodiyotning modernizatsiyasi, investitsiyalarni jalb qilish va sanoat o'sishini ta'minlash masalalarini hal qilishda qimmatli qog'ozlar bozorining rolini, bu borada uning bajaradigan funktsiyasini o'rganish ayniqsa muhim xisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotda korxona davr harajatlar taxlilining tutgan rolini aniqlash va funktsiyalarini bajarishini tahlilini amalga oshirishdan iborat bo'lib hisoblanadi.
Mazkur maqsadga erishishi uchun quyidagi vazifalarni bajarish talab etiladi:
- korxona davr harajatlar tahlilining iqtisodiyotdagi funktsiyalarini o'rganish;
- korxona davr harajatlar tahlilining iqtisodiyotdagi o'rni va roliga tavsif berish;
- korxona davr harajatlar tahlilining iqtisodiyotdagi funktsiyasi va roliga ta'sir etuvchi omillarni tadqiq qilish;
- ta'sir etuvchi omillar sharoitida korxona davr harajatlar tahlilining milliy iqtisodiyotdagi roli va funktsiyasi taxlilini amalga oshirish;
- korxona davr harajatlar tahlilining iqtisodiyotdagi funktsiyasi va rolining istiqbollarini o'rganish;
- O'zbekistonda korxona davr harajatlar tahlili funktsiyasi samaradorligini oshirish masalalarini ko'rib o'tish;
- O'zbekistonda korxona davr harajatlar tahlili samaradorligini oshirish masalalariga baxo berish.
Korxona davr harajatlar tahlilining faoliyat yuritishi va uning strukturasi muammolarini ko'plab xorijiy olimlar tomonidan o'rganilgan: G.J.Aleksander, R.A.Bril, S.L.Bryu, E.Bredli, D.V.Beyli, E.D.Dolan, K.R.Makkonnell, G.R.Mansuxani, R.Tyulz, U.F.Sharp, R.A.Shvarts va boshqalar. Xorijiy korxona davr harajatlar tahlili bo'yicha tadqiqotlar va O'zbekiston korxona davr harajatlar tahlili faoliyat yuritishi borasidagi ishlar mahalliy olimlarimiz ilmiy ishlarida o'z aksini topgan. Ular qatoriga M.Sharifxo'jaev, A.Vahobov, M.Angelidi, Sh.Shoxa'zamiy, I.Butikov, V.Kotov, A.Abduqodirov va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
Kurs ishining metodologik va nazariy asoslari bo'lib, mahalliy va xorijiy olimlar – iqtisodchilarning amalga oshirgan ishlari, mutaxassislarning korxona davr harajatlar tahlilini rivojlantirish borasidagi ishlanmalari va ilmiy maqolalari, O'zbekiston Respublikasining ijro etuvchi organlari va statistika organlarining hujjatlari hisoblanadi. Shuningdek, muallifning turli xil korxona davr harajatlar tahlilining ko'rsatkichlariga asoslanib amalga oshirgan tadqiqotlari.
Ishda asoslangan takliflar, xulosa va takliflar yaxlit samara keltirishga qaratilgan bo'lib, ularni korxona davr harajatlar tahlili amaliyotida qo'llash, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda foydalanish, investorlarni jalb etishda ularning risklarini kamaytirish, ularning iqtisodiyotga samaradorligini oshirish, korxona davr harajatlar tahlilini nazorat qiluvchi institutlar faoliyat yuritishini takomillashtirish shu jumladan, o'zini-o'zi muvofiqlashtiruvchi tashkilotlar rolini oshirish, xorijiy investorlar uchun sharoitlarni yaratishda barcha tomonlarga inobatga olish, ularni respublika iqtisodiyoti uchun samaradorligini oshirish xisoblanadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, kirish, asosiy qism, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1. 
   Operatsion faoliyat tahlilining mazmuni va muhim vazifalari.
   

Operatsion faoliyat – xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy daromad olib keluvchi faoliyat turidir.

Operatsion faoliyat tahlilida xo‘jalik yurituvchi subyekt asosiy faoliyatining muhim obyektlari: mehnat vositalari, predmetlari va mehnat resurlarining ta’minoti, ishlab chiqarish, sotish va natijaga ega bo‘lishdagi kompleks tizim o‘rganiladi.
Mehnat vositalari va ulardan samarali foydalanishni tahlili.
Asosiy faoliyatda foydalaniladigan mehnat vositalariga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar kiritiladi. Ularning odatda aktiv va passiv turlari tarkiblanadi.
Aktiv asosiy vositalar bu ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvchi mehnat vositalaridir.
Passiv asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayoniga muhim sharoit ta’minlab beruvchi mehnat vositalaridir.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni tahlil etishda ularning tarkibi, harakati, holati, samaradorligi, rentabelligi va dinamik o‘zgarishlariga muhim ahamiyat qaratiladi.
Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga bir vaqtning o‘zida javob beradigan moddiy aktivlar kiritiladi¹:
a) bir yildan ortiq xizmat qilish muddati;
b) bir birlik (to‘plam) uchun qiymati O‘zbekiston Respublikasida (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bo‘lgan buyumlar.
Korxona rahbari‚ shuningdek, hisobot yilida aktivlarni buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga haqlidir.

1-jadval
Asosiy vositalarning tasnifiy jihatlari

Ko‘rsatkichlar	Tasnifiy jihatlari
Asosiy vositalar	korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo‘jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar
Amortizatsiya	foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va o‘tkazish ko‘rinishida eskirishning qiymat ifodasi
Foydali xizmat muddati	korxona aktivdan foydalanadigan vaqt davri yoki korxona ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo‘ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori. Qurib bitkazish, asbob-uskunalar bilan to‘liq jihozlash, qayta qurish, zamonaviylashtirish va texnik qayta qurollantirish bo‘yicha ishlar tugatilganidan so‘ng foydalanishga kiritilgan asosiy vositalar uchun foydali xizmat muddati bo‘lib ushbu ishlar tugatilganidan so‘ng mazkur asosiy vositalar foydalanishga kiritilgan paytdan boshlab korxona tomonidan asosiy vositalardan foydalaniladigan vaqt davri yoki korxona ushbu asosiy vositalarni qo‘llashdan kutayotgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) miqdori hisoblanadi
Boshlang‘ich qiymat	to‘langan va qoplanmaydigan soliqlarni (yig‘imlarni), shuningdek‚ aktivni undan maqsadga muvofiq foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan yetkazib berish va montaj qilish, o‘rnatish, ishga tushirish va istalgan boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda, asosiy vositalarni tiklash (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish bo‘yicha qilingan xarajatlarning qiymati
Joriy qiymat	ma’lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo‘yicha asosiy vositalarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, mustaqil taraflar o‘rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo‘lgan summa
Qoldiq (balans) qiymat	jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalarning boshlang‘ich (tiklash) qiymati
Tugatish qiymati	asosiy vositalarning chiqib ketishi bo‘yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat muddati oxirida asosiy vositalarni tugatish chog‘ida olinadigan aktivlarning faraz qilinayotgan summasi

Aktivlarni buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul qilishda bir vaqtning o‘zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak:

a) moddiy-ashyoviy tuzilishga ega bo‘lmasligi;
b) aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda (ishlar bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatishda) yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funksiyalari uchun uzoq muddat, ya’ni davomiyligi 12 oydan yuqori foydali xizmat muddati yoki agar u ushbu muddatdan oshadigan bo‘lsa, oddiy operatsion sikl mobaynida foydalanish;
v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo‘ljallamaydi;
g) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo‘lgan mutlaq huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar (patentlar, guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, patent, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasi)ning mavjudligi.
d) korxona tomonidan boshqa aktivlardan identifikatsiyalash (bo‘lish, ajratish) imkoniyati, ya’ni aktivni undan foydalaniladigan xo‘jalik faoliyatidan alohida foydalanishning mumkin bo‘lishi.
2-jadval
Nomoddiy aktivlarning tasnifiy jihatlari

Ko‘rsatkichlar	Tasnifiy jihatlari
Nomoddiy aktivlar	korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo‘lmagan mol-mulk obyektlari
Amortizatsiya	foydali xizmat muddati mobaynida nomoddiy aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini uning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va kiritish
Amortizatsiyalanadigan qiymat	taxmin qilinayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda aktivning boshlang‘ich (tiklash) qiymati summasi
Foydali xizmat muddati	korxona tomonidan aktivdan foydalanish ko‘zda tutilgan davr yoki korxona ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo‘ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori
Boshlang‘ich qiymati	nomoddiy aktivlarni yaratish (ishlab chiqish) yoki sotib olish bo‘yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar qiymati (pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlarining summasi yoxud boshqa to‘lovlarning joriy qiymati), shu jumladan to‘langan va qoplanmaydigan soliqlar (yig‘imlar), shuningdek‚ aktivni undan maqsadga ko‘ra foydalanish uchun ishga yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar qiymati
Tugatish qiymati	nomoddiy aktivning chiqib ketishi bo‘yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda uning foydali xizmat muddati oxirida aktivni tugatish chog‘ida olinishi kutilayotgan, aktivning taxmin qilinayotgan (baholangan) summasi
Joriy qiymati	ma’lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo‘yicha nomoddiy aktivlarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, bir-biridan mustaqil taraflar o‘rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo‘lgan summa
Qoldiq (balans) qiymat	nomoddiy aktiv moliyaviy hisobot (buxgalteriya balansi)da aks ettiriladigan, boshlang‘ich (tiklash) qiymati va jamlangan amortizatsiya summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadigan miqdor
Faol bozor	oldi-sotdi obyektlari bir turda (bir xil) bo‘lgan va har qanday vaqtda bitimni amalga oshirishni xohlovchi manfaatdor sotuvchi va xaridorlarni topish mumkin bo‘lgan, shuningdek‚ narxlar haqidagi ma’lumotlar oshkor (hammabop) bo‘lgan bozor
Mutlaq huquq	bu faqatgina huquq egasi tomonidan yoki uning roziligi bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo‘lgan mulkiy huquq

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta’minlanganlik, ularning holati, harakati, samaradorligini, asosiy vositalarning rentabelligini baholashda tahlilning metodologik asoslari quyidagilardan iborat.

3-jadval
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar, ulardan samarali foydalanish tahlilining muhim masalalari

Tahlil mavzulari	O‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimi	Tahlil mazmuni	Tahlil natijasi
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tahlili va uning nazariy jihatlari	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tahlilining nazariy, metodologik asoslari	Ta’rifi, turkumlanishi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi	Zamonaviy ta’rifi, turkumlanishi, tahlil mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta’minlangan- lik, va qurollanganlik tahlili	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan qurollanish koeffitsiyenti	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta’minlanishi, qurollanishi va uning dinamik o‘zgarishlari tahlil qilinadi	Ta’minlanganlik va qurollanganlikni o‘stirish choralari ko‘riladi
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar harakatining tahlili	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning kirib kelish koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning chiqib ketish koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar harakatining sifat ko‘rsatkichlari	Asosiy vositalar va nomoddiy aktvilarning harakat ko‘rsatkichlariga baho berish orqali ularning o‘zgarishi, o‘zgarish tendensiyalari tahlil qilinadi	Harakat ko‘rsatkichlarini yaxshilash choralari ko‘riladi
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar holatining tahlili	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirish koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning yaroqlik koeffitsiyenti	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning holatiga, ularning o‘zgarishiga va o‘zgarish tendensiyalariga baho beriladi	Holat ko‘rsatkichlarini yaxshilash choralari ko‘riladi
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar samaradorligining tahlili	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qaytimi, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning sig‘im ko‘rsatkichlari	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qaytimi va sig‘imiga, ularning o‘zgarishiga, mahsulot hajmiga ta’siri tahlil qilinadi	Samaradorlikni oshirish choralari ko‘riladi
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning rentabellik tahlili	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning rentabellik ko‘rsatkichlari	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning foydaligiga, uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga baho beriladi.	Rentabellikni oshirish choralari ko‘riladi

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning tahlilida o‘rganiladigan muhim ko‘rsatkichlar va ularning aniqlash tartiblarini quyidagi jadvalda ifoda etish mumkin.
4-jadval
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tahlilining ko‘rsatkichlar tizimi

	Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkich larning aniqlanishi	Belgilar izohi
1	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti (Ta, Tn)	Ta=Av / Im Tn=Na / Im	Av-asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati Na-nomoddiy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati
2	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan qurollanishi koeffitsiyenti (Qa, Qn)	Qa=Av / X Qn=Na / X	Im-ishlab chiqarish maydoni X-xodimlarning o‘rtacha ro‘yxat soni
3	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning kirib kelish koeffitsiyenti (Ka,Kn)	Ka=Avk / Avo Kn=Nak / Nao	Avk-kirib kelgan asosiy vositalarning qiymati Avo-asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati Nak-kirib kelgan nomoddiy aktivlar Nao-nomoddiy aktivlarning yil oxiridagi qiymati
4	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning chiqib ketish koeffitsiyenti (Cha,Chn)	Cha=Avch / Avb Chn=Nach / Nab	Avch-chiqib ketgan asosiy vositalar qiymati Avb-asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati Nach-nomoddiy aktivlarning chiqib ketgan qismi Nab-nomoddiy aktivlarning yil boshidagi qiymati
5	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning harakatining sifat ko‘rsatkichlari(As,Ns)	As=Avk / Avch Ns=Nak / Nach
6	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirish koeffitsiyenti (Kea,Ken)	Kea=Ave / Avd Ken=Nae / Nad	Ave-asosiy vosilarning eskirish qiymati Avd-asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati Naz-nomoddiy aktivlarning eskirish qiymati Nad-nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati
7	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning yaroqlilik koeffitsiyenti (Kyaa, Kyan)	Kyaa=Avq / Avd Kyan=Naq / Nad	Avq-Asosiy vositalarning qoldiq qiymati Naq-nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati
8	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qaytimi (Aq, Nq)	Aq=Mx / Avo‘ Nq=Mx / Nao‘	Mx-mahsulot hajmi Avo‘-asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati Nao‘-nomoddiy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati
9	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning sig‘im ko‘rsatkichlari (As, Ns)	As=Avo‘ / Mx Ns=Nao‘ / Mx
10	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning rentabellik ko‘rsatkichlari (Ra,Rn)	Ra=SF / Avo‘ Rn=SF / Nao‘	Sf-sof foyda

Mehnat predmetlari va ulardan samarali foydalanish tahlilida mehnat predmetlarining nazariy tavsifi, ularning turkumlanishi, xo‘jalik subyektining moddiy resurslar bilan ta’minlanganligi, samaradorligi, jami aktivlar tarkibidagi salmog‘i, moliyalashtirilishi, aylanuvchanligi bilan bog‘liq jihatlar tahlil etiladi.

5-jadval
Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish tahlilining muhim masalalari

Tahlil mavzulari	O‘rganiladi- gan ko‘rsatkichlar tizimi	Tahlil mazmuni	Tahlil natijasi
Moddiy resurslar tahlili mazmuni vazifalari va axborot manbalari	Moddiy resurslar tahlilining nazariy va metodologik asoslari	Ta’rifi, turkumlanishi, tahlil vazifalari, axborot manbaalari bayon etiladi	Zamonaviy ta’rifi, turkumlanishi, tahlil mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi
Moddiy resurslar bilan ta’minlan ganlik tahlili	Moddiy resurslar ta’minlangan lik koeffitsiyenti	Moddiy resurslar bilan ta’minlanganlik ning holatiga, o‘zgarishlariga, dinamikasiga baho beriladi	Moddiy resurslar ta’minlanganlikdagi holat, uni yaxshilash choralari ko‘riladi
Moddiy resurslar samaradorli gi tahlili	Moddiy resurslar qaytimi, moddiy resurslar sig‘imi koeffitsiyenti	Moliy resurslardan samarali foydalanganlik darajasiga, mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’siriga baho beriladi	Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlari aniqlanadi va choralari ko‘riladi
Moddiy resurslar aylanuvchanligi tahlili	Moddiy resurslarning aylanuvchan lik koeffitsiyentlari	Moddiy resurslarning yangidan qiymat yaratishga, ularning qaytuvchanlik darajasiga, ish aktivligiga baho beriladi	Moddiy resurslar joriy holati va uni kelgusida yanada yaxshilash choralari ko‘riladi

Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish tahlilida o‘rganiladigan ko‘rsatkichlar va ularning aniqlanish tartibi quyidagi jadvalda ifoda etilgan.
6-jadval
Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish tahlili ko‘rsatkichlari

t/r	Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkich larning aniqlanishi	Belgilar izohi
1	Moddiy resurslar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti (Tmr)	Tmr=Mrx / Mrz	Haqiqatdagi moddiy resurslar ta’minoti Moddiy resurslarga bo‘lgan zaruriy talab
2	Moddiy resurslar sig‘imi (Smr)	Smr=X / Mx	Im-ishlab chiqarish maydoni X-xodimlarning o‘rtacha ro‘yxat soni
3	Moddiy resurslar qaytimi	Qmr=MMx / X
4	Moddiy resurslarni (o‘z va qarz mablag‘lari hisobiga) moliyalashtirish koeffitsiyenti (Km1,Km2)	Km1=O‘MM-UMA / Mr Km2=QM-O‘MM / Md	O‘MM-o‘z mablag‘lari manbasi O‘MA-uzoq muddatli aktivlar QM-qarz mablag‘lari
5	Moddiy resurslardan chiqitlar salmog‘i koeffitsiyenti (MRch)	MRch=Mrch / MRs	Mrch-moddiy resurslarni ishlatishdan chiqitlar Mrs-Moddiy resurslar sarfi
6	Moddiy resurslar aylanuvchanligi koeffitsiyenti (MRa)	MRa=ST / Mrq	St-sotishdan tushum Mr-moddiy resurslar qoldig‘i
7	Moddiy resurslar tarkibida import xom ashyolar salmog‘i (MRi)	MRi=Mri / Mrj	Mri-Import qilingan moddiy resurslar qiymati Mrj-moddiy resurslar jami
8	Mahalliylashtiril­gan moddiy resurslar salmog‘I (MRm)	MRm=Mrm / Mrj	Mrm-mahalliylashtirilgan moddiy resurslar qiymati
9	Moddiy resurslardan ishlab chiqarishdan tashqari foydalanishning salmog‘i(MRt)	MRt=Mrt / Mru	Mrt-ishlab chiqarishdan tashqari foydalanilgan moddiy resurslar qiymati Mru-Umumiy foydalanilgan moddiy resurslar qiymati
1	Moddiy resurslarning TMZ tarkibidagi salmog‘i (MRz)	MRz=Mr / TMZ	TMZ-tovar moddiy zaxiralar Mr-moddiy resurslar qiymati

Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanishni tahlili.

Korxona faoliyatida mehnat omili muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat – bu inson va jamiyatning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan oqil va ongli faoliyatdir.
Mehnat resurslari mehnatga layoqatli aholining 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan ayollar va 16 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklardan iborat qatlamidir.
Korxonada mehnat resurslari: xodim, ishchi, xizmatchi kategoriyalari bilan tarkiblanadi.
Xodim – korxonada band bo‘lgan barcha tarkib, ishchi-mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashuvchi, jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi, xizmatchilar – jismoniy mehnatdan tashqari, xizmat ko‘rsatuvchi tarkib hisoblanadi.
7-jadval
Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahlilining muhim masalalari

Tahlil mavzulari	O‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimi	Tahlil mazmuni	Tahlil natijasi
Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahlili mazmuni vazifalari va axborot manbalari	Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahlilining nazariy, metodologik asoslari tasniflanadi	Ta’rifi, turkumlanishi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi	Zamonaviy ta’rifi, turkumlanishi, tahlil mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi
Korxonaning mehnat resurslari bilan ta’minlanishini tahlili	Mehnat resurslari tarkibi va ularning salmog‘i, koxonaning mehnat resurslari bilan ta’minlanish koeffitsiyenti	Mehnat resurslari turli tarkibiy belgilar bo‘yicha o‘rganiladi mutlaq va nisbiy o‘zgarishlari baholanadi	Mehnat resurslarini tarkibiy jihatdan o‘rganishga xodimlar mehnatidan samarali foydalanishning muhim omili deb qaraladi
Ish kuchi qo‘nimsizligi va ishchilarning malaka darajasini tahlili	Xodimlarning harakati (ishga qabul qilinishi, ishdan bo‘shash darajasi), qo‘nimsizlik, malaka darajasi	Xodimlar harakati va uning sifat ko‘rsatkichlari baholanadi	Xodimlar harakatida sifat o‘zgarishlarni ta’minlash chora-tadbirlari ko‘riladi
Ishchilarni ish vaqtidan foydalanishini tahlili va uning o‘zgarish sabablari	Ish vaqti fondidan foydalanish darajasini ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar	Ishchilar sonining o‘zgarishi, Bir ishchini ishlagan kunlarining o‘zgarishi, Ish kuni davomiyligini o‘zgarishi	Ish vaqti fondidan samarali foydalanish, bo‘sh turishlar, ish vaqtida turli yo‘qotishlarni oldini olish choralari ko‘riladi
Mehnat unumdorligi tahlili	Mehnat resurslari va vaqt fondidan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari	Bir xodimning mehnat unumi, Bir ishchining mehnat unumi, Bir kunlik mehnat unumi, Bir soatlik mehnat unumi	Mehnat unumdorligini tarkibiy ko‘rsatkichlarini baholash orqali uni o‘stirish choralari ko‘riladi
Sanoat ishlab chiqarish xodimlari mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar tahlili	Sanoat ishlab chiqarish xodimlarining mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi	Ishchilarning sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi, bir ishchining mehnat unumining o‘zgarishini ta’sir darajalari baholanadi	Xodimlar mehnat unumi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi birliklarni maqsadli boshqarish imkoni tug‘iladi
Ishchining mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarning tahlili	Bir ishchining mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi	Mehnat unumi va uning o‘zgarishiga: bir ishchining yil davomida ishlagan o‘rtacha kishi kunlari; ish kuni davomiyligi; ishchining bir soatlik ish unumi ta’siri hisob-kitob qilinadi	Ishchining mehnat unumi va uni o‘stirish choralari belgilanadi
Mahsulot mehnat sig‘imini tahlili	Mahsulot hajmiga ish vaqti sarfi ko‘rsatkichi	Mahsulotning mehnat sig‘imi, uning o‘zgarishi, o‘zgarish sabablari o‘rganiladi	Mahsulot hajmida mehnat sarfining optimallashtirish choralari ko‘riladi
Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat omillarini tahlili	Ishchilarning o‘rtacha ro‘yxat soni, bir ishchi tomonidan ishlangan ish kuni, ish kuni davomiyligi, o‘rtacha bir soatlik mehnat unumi	Mahsulot hajmiga ta’sirini omilli tahlili o‘tkaziladi, ta’sir darajalari hisob-kitob qilinadi	Mehnat omillarini ijobiy ta’sir birliklarini baholash orqali ularni rag‘batlantirish choralari ko‘riladi.

Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik va mehnat unumdorligini tahlilida quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.

8-jadval
Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanishning ko‘rsatkichlar tizimi

t/r	Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkichlarning aniqlanishi	Belgilar izohi
1	Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti(Mt)	Mt=Mr / Mrz	Mr-haqiqatda band qilingan mehnat resurslari Mrz-zaruriy mehnat resurslari soni
2	Ishchilarning jami sanoat ishlab chiqarish xodimlarining tarkibidagi salmog‘i(Xis)	Xis=Is / X	Is-ishchilarning soni X-xodimlarning ro‘yxat bo‘yicha o‘rtacha soni
3	Xizmatchilarning jami xodimlar tarkibidagi salmog‘i (Xxs)	Xxs=Xs / X	Xs-xizmatchilarning soni
4	Xodimlarni ishga qabul qilish koeffitsiyenti (Ibq)	Xiq=Xq / X	Xq-ishga qabul qilingan xodimlarning soni
5	Xodimlarni ishdan bo‘shatish koeffitsiyenti (Xib)	Xib=Xi / X	Xi-ishdan bo‘shagan xodimlarning soni
6	Xodimlar qo‘nimsizligi (Xq)	Xq=Ib / X	Ix-o‘z arizasiga muvofiq ishdan bo‘shaganlar soni
7	Mehnat unumdorligining inson va vaqt omili ko‘rsatkichlari (MU):	MU
7	Bir xodimning mehnat unumi (MUx)	MUx=Mx / X	Mx-mahsulot hajmi
7	Bir ishchining mehnat unumi (MUi)	MUi=Mx / I	I-ishchilarning o‘rtacha ro‘yxat soni
7	Bir kunlik mehnat unumi (MUk)	MUk= Mx / Ik	Ik-jami ishlangan ish kunlari
7	Bir soatlik mehnat unumi (MUs)	MUs=Mx / Is	Is-jami ishlangan ish soatlari
8	Ish kuni davomiyligi (Id)	Id=Iis / Iik	Iis-jami ishlangan ish soatlari Iik-jami ishlangan ish kunlari
9	O‘rtacha bir yillik ishlangan ish kunlarining haqiqiy ish vaqtidagi salmog‘i (Ivs)	Ivs=Iyk / Iykz	Iyk-bir yillik o‘rtacha ishlangan ish kunlari Iykz-meyor bo‘yicha bir yillik ish kunlari
1	O‘rtacha ishlangan bir kunlik ish vaqtining me’yoriy ish vaqtidagi salmog‘i (Iks)	Iks=Ibs / Ism	Ibs-bir kunlik o‘rtacha ish vaqti Ism-bir kunlik me’yoriy ish vaqti
1	Mehnat unumdorligini omilli ko‘rsatkichlari (Mu)	Mu	Mu-mehnat unumdorligi
	Bir xodimga to‘g‘ri keladigan yillik mahsulot hajmi (Mux)	MUx=Is * Mui	Is-sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibida ishchilarning salmog‘i Mui-bir ishchining o‘rtacha yillik mahsulot hajmi
	Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan yillik mahsulot hajmi (Mui)	Mui=Iik*Ikd*Mus	Iik- bir ishchining yil davomida ishlagan o‘rtacha kishi kunlari Ikd-ish kuni davomiyligi Mus-ishchining bir soatlik ish unumi
1	Mahsulotning mehnat sig‘imi (Ms)	Ms=Ms/Mx	Ms-mahsulotga mehnat sarfi Mx-mahsulot hajmi
1	Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat omillari (Mx)	Mx= Is*Iik*Ikd*Mus

Mahsulot ishlab chiqarish va sotishni tahlili

Mahsulot ishlab chiqarish va sotish faoliyatining asosiy sharti hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi korxona tomonidan bozor konyunkturasini chuqur tahlil etgan holda mustaqil ravishda rejalashtiriladi.
Mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha biznes rejada mo‘ljallangan hajmni bajarilishini ta’minlash hamda yuqori sifatli, xaridorgir mahsulotlarni yaratilishi korxonaning bevosita muhim ko‘rsatkichlari bo‘lmish ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlar hajmi, foyda va rentabellik, moliyaviy barqarorlik, to‘lov qobiliyati, sof pul mablag‘larining hisobot davr oxiriga ko‘payishini ta’minlovchi omildir.
9-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining muhim masalalari

Tahlil mavzulari	O‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimi	Tahlil mazmuni	Tahlil natijasi
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining mazmuni vazifalari va axborot manbalari	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining nazariy, metodologik asoslari tasniflanadi	Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning muhim ko‘rsatikichlar tizimi va ularning tasnifi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi	Mahsulot ishlab chiqarish‚ sotishni tahlil etish mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish rejasining bajarilishi tahlili	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish rejasining bajarilishi	Ishlab chiqarish va sotish rejasining bajarilishiga, dinamikasiga, qiyosiy o‘zgarishlariga baho beriladi	Korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining istiqboldagi rejasi, byudjeti, prognoz ko‘rsatkichlari belgilanadi
Mahsulot ishlab chiqarish nomenklaturasi va assortimenti tahlili	Nomenklatura va assortiment rejasining bajarilishi	Nomenklatura va assortiment rejasininng bajarilishiga, reja bajarilishining korxona moliya-xo‘jalik faoliyatiga ta’siri o‘rganiladi	Nomenklatura va asoosrtimentni to‘g‘ri belgilash va ularni maqsadli boshqarish imkoniyatlari aniqlanadi hamda chora-tadbirlari belgilanadi
Mahsulot sifatining tahlili: ishlab chiqarishdagi brak	Oliy va birinchi kategoriyadagi mahsulot hajmi. Mahsulotning sortlilik koeffitsiyenti.	Mahsulotning sifatligiga, uning pul tushumlari, moliyaviy natijaga ta’siriga baho beriladi	Mahsulotning sifatligini oshirish chora-tadbirlari ko‘riladi
Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligining tahlili	Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi koeffitsiyenti.	Ishlab chiqarish maromiyligining uzluksiz va barqaror rivojlanishni ta’minlashdagi ahamiyatiga baho beriladi	Maromiylik va uning buzilishlarini oldini olish choralari ko‘riladi
Innovatsion mahsulotlar tahlili	Innvovatsion mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog‘i	Innovatsion mahsulotlar ularning raqobatdoshlikni ta’minlashdagi o‘rniga baho beriladi	Innvoatsion mahsulotlar hajmini oshirish, ilmiy, texnikaviy yangiliklarni amaliyotga keng joriy etish choralari ko‘riladi
Xorijga sotilgan mahsulotlar tahlili	Eksport qilingan mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog‘i	Eksport qilingan mahsulotlar hajmi, valyuta tushumlari va jahon bozoriga chiqish imkoniyatlariga baho beriladi	Eksport hajmini oshirish chora-tadbirlari ko‘riladi
Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi omillar tahlili	Mahsulotning mehnat vositalari, mehnat predmetlari, mehnat omillari bilan bog‘liq samaradorligi	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga ta’sir etuvchi miqdor va sifat omillariga baho beriladi	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini o‘stirish, uning barqaror rivojlanishini ta’minlash chora- tadbirlari ko‘riladi

Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar tizimiga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi:

Yalpi mahsulot – bu korxonaning ma’lum bir davrda (kun, oy, chorak, yil) ishlab chiqargan mahsuloti, ko‘rsatgan xizmat va bajargan ishlarining amaldagi va solishtirma bahoda o‘lchangan hajmi.
Tovar mahsulot –ishlab chiqarishning barcha bo‘g‘inlaridan o‘tgan va tayyor holatga kelgan, iste’molchilarga yetkazib berish uchun mo‘ljallangan mahsulotlar.
Sotilgan mahsulot – iste’molchilarga ortib jo‘natilgan yoki hisob hujjatlari taqdim etilgan mahsulotlar.
Mahsulotlar nomenklaturasi – deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro‘yxatidir.
Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti - deb esa, mahsulotlarning ma’lum bir belgilariga qarab, ya’ni, uning turlari, navi, o‘lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir.
Korxona uchun ko‘proq foyda keltiruvchi, kam xarajat talab etadigan tovarlarni ishlab chiqarish manfaatlidir. Shu sababli, tovarlarni ishlab chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o‘zgarishlarni tahlil etishga alohida ahamiyat qaratiladi.
Mahsulotlar hajmida strukturaviy o‘zgarishlarni mehnat sig‘imi ko‘rsatkichlari orqali aniqlash mumkin. Mehnat sig‘imini me’yor-soat, me’yorlashtirilgan ish haqi ko‘rsatkichlari orqali aniqlanadi.
Mahsulot turlari bo‘yicha rejaning bajarilishi har xil darajada bo‘lishi strukturani o‘zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi va tuzilishiga teng kelishi kerak.
Ishlab chiqarish maromiyligi - bir maromda mahsulot ishlab chiqarishni tasniflaydi.
Ishlab chiqarishni bir maromda tashkil etilishi resurslardan foydalanish darajasiga, mahsulot sifatini yaxshilanishiga, shartnomaviy majburiyatlarni bajarilishiga ta’sir etadi.
Mahsulot sifati. Tahlilda muhim e’tibor ishlab chiqarishga va sotilgan mahsulotlar sifatiga qaratiladi. Mahsulot sifati deganda - uning tovarlilik darajasi, xaridorlar didiga mosligi, xalqaro va mamlakat standart meyorlariga javob berishidagi ijobiy tasnifiy jihatlari nazarda tutiladi.
Xalqaro va mamlakat standarti talablariga mosligi yuzasidan mahsulotlarning oliy va birinchi kategoriyalar tarikblanadi.
10-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilida o‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimi

t/r	Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkich larning aniqlanishi	Belgilar izohi
1	Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi (Rb)	Rb=Mxx/Mxr	Mxx- haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi Mxr-rejada ishlab chiqarilishi belgilangan mahsulot hajmi
2	Mahsulot nomenklaturasi va assortimenti rejasining bajarilishi (Rbn)	Rbn=Mxn/Mxr	Mxn-nomenklatura va assortimentga qabul qilingan mahsulot hajmi
3	Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi koeffitsiyenti(Mrb)	Rbm=Mxm/Mxr	Mxm-maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi
4	Ayrim tur mahsulotlarning jami mahsulotdagi salmog‘i(Mxs)	Mxs=Mat/Mx	Mat-ayrim tur mahsulotlar hajmi
5	Mahsulot tarkibida oliy sifat mahsulot salmog‘i(Mxo)	Mxo=Mxo/Mx	Mxo-oliy kategoriyadagi mahsulotlar hajmi
6	Mahsulot hajmida innvoatsion mahsulot hajmi(Mxi)	Mxi=Mi/Mx	Mi-innovatsion mahsulotlar hajmi
7	Mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’siri(MXm)	MXm=Is*Ik*Is*Mus	Is-ishchilarning o‘rtacha ro‘yxat soni Ik-bir ishchi tomonidan ishlangan ish kunlari Is-ish kuni davomiyligi Mus-bir soatlik mehnat unumi
8	Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga moddiy resurslar ta’siri(MXmr)	MXmr=MR*MRq	MR-moddiy resurslar qiymati MRq-moddiy resurslar qaytimi
9	Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mehnat vositalari ta’siri(MXa)	MXa=Avq * Avo‘	Avq–asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati Avo‘-Asosiy vositalarning qaytimi
10	Sotish rejasining bajarilishi (Srb)	SRb=SMx/SMr	SMx-Haqiqiatda sotilgan mahsulot hajmi SMr-rejada belgilangan sotish hajmi
11	Shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda sotish rejasining bajarilishi (SRsh)	SRsh=SMsh/SMx	SMsh-shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot hajmi Smx-yetkazib berilishi rejalashtirilgan mahsulot hajmi yetkazib erilishi
12	Sortlilik koeffitsiyenti (Ks)	Ks=MX/Mxb	Mxb-oliy kategoriya bahosida qayta hisoblangan mahsulot hajmi
13	O‘rtacha sotish bahosi (SBo‘)	SBo‘=MXq/MXm	MXq-Haqiqatda sotilgan mahsulot qiymati MXm-Haqiqatda sotilgan mahsulot miqdori
14	Sotish hajmiga ta’sir etuvchi omillar (Smo‘)	SMo‘=TMqb+TMi-TMqo	TMqb-tayyor mahsulot davr boshiga qoldig‘i TMi-Joriy davrda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot hajmi TMqo-Tayyor mahsulotning davr oxiriga qoldig‘i