Toshkent moliya

ming sum

№	Kursatkichlar	2018 yil 1 chorak		Jamiga nisbatan (%)		2019 yil 1 chorak	Jamiga nisbatan (%)		Farki
									(+,-)
1	2	3		4		5	6		7
1	Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan xarajatlar	18 870 002,50		55,85		21 533 125,90	53,02		2 663 123,40
2	Davr xarajatlari	14 910 784,30		44,13		19 078 944,30	46,98		4 168 160,00
3	Moliyaviy faoliyat buyicha xarajatlar	8 759,80		0,03		169,40	0,00		-8 590,40
Jami		33 789 546,60	100,00		40 612 239,60		100,00	6 822 693,00

“Uzagrosugurta” Aksiyadorlik jamiyatida 2019 yil 1 chorakda jami xarajatlar 2018 yil 1 chorakka nisbatan 6 822 693,0 ming sumga oshgan va utgan yilga nisbatan 1,2 barobarga kupaygan. Xarajatlarning keskin oshib ketishi, asosan sugurta tovonlarining keskin ortib ketishi xisobiga bulgan. Davr xarajatlari xam utgan yilga nisbatan oshgan (3.1-jadval). Umuman olganda, jami xarajatlar xam, davr xarajatlari xam oshgan. Mazkur xolatni salbiy baxolash lozim.

Davr xarajatlari, asosan mutlok summada urganiladi. Shuningdek, nisbiy darajasi va uzgarishlariga xam katta axamiyat beriladi. Davr xarajatlarining tovar aylanishiga yoki realizatsiya xajmiga bulgan nisbiy darajasi auditda muxim rol uynaydi. Shuning uchun auditning bu boradagi asosiy vazifasi-davr xarajatlarining fakat uzgarishini emas, balki bu uzgarishlarga taʼsir kiluvchi omillarga xam baxo berishga karatilishi lozim (3.2-jadval).
3.2-jadval
“Y3arpocyFypTa” Aksiyadorlik jamiyatida davr xarajatlari tarkibi va
dinamikasi auditi³⁵
ming sum

№	Kursatkichlar	2018 yil 1 chorak	Jamiga nisbatan (%)	2019 yil 1 chorak	Jamiga nisbatan (%)	Farki
						(+,-)
1	2	3	4	5	6	7
1	Sotish xarajatlari	40 518,40	0,27	335 729,80	1,76	295 211,40
2	Maʼmuriy xarajatlar	11 293 924,60	75,74	15 121 877,30	79,26	3 827 952,70
3	Boshka operatsion xarajatlar	3 576 310,90	23,98	3 621 337,20	18,98	45 026,30
Jami		14 910 753,90	100,00	19 078 944,30	100,00	4 168 190,40

Davr xarajatlari xam 2019 yil 1-chorakda 2018 yil 1-chorakka nisbatan 4168160,0 ming sumga yoki 28,0% ga oshgan. 110-satrdagi maʼmuriy xarajatlar 2018 yil 1-chorakda 11293924,6 ming sumni, 2019 yil 1-chorakda

3. ming sumni tashkil etgan. 2018 yil 1-chorakda sotish xarajatlari summasi moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot 100-satrida 40548,8 ming sumni tashkil kilgan, lekin 2019 yil 1-chorakda ushbu satrda 335729,8 ming

   
   

sumlik sotish xarajatlari yozilgan. Utgan yilga nisbatan mazkur xarajat keskin oshib ketganligini kurish mumkin. Bu xolatni ijobiy baxolab bulmaydi.

■ 2017 yil ■ 2018 yil ■ 2019 yil 1-chorak2 1-chorak 1-chorak
15121,9

Sotish xarajatlari Maʼmuriy xarajatlar Bosh^a operatsion xarajatlar

1. 
   
   rasm. “UzagrosuFurta” Aksiyadorlik jamiyatida
   

67
davr xarajatlari dinamikasi

“Uzagrosugurta” Aksiyadorlik jamiyatida davr xarajatlari 2017 yil 1 chorak- 2019 yil 1-chorak davomida mutanosib ravishda usib kelmokda, 2019 yil 1-chorakda 2017 yil 1-chorakka nisbatan 5754.4 mln sumga oshgan. Davr xarajatlari tarkibida maʼmuriy xarajatlarning ulushi yukoridir (3.1-rasm). Bunga asosiy sabab jamiyat bulinmalarida maʼmuriyat xodimlarining ulushi yukoriligidadir. Auditor jamiyatni tekshirish davomida maʼmuriyatdagi xodimlarga xisoblangan ish xaklari, ragbatlantirish va mukofotlarni xujjatlar bilan asoslanganligiga eʼtibor karatishi zarur.
Yukoridagi jadvallarga muvofik davr jarajatlarini tekshirishda davr xarajatlarinin xar bir xarajat moddalariga eʼtibor karatish zarurligini kurishimiz mumkin. Shu sababdan davr xarajatlari auditini utkazish mobaynida xarajat moddalari buyicha kengaytmasini kursatib beruvchi jadvallardan foydalanish maksadga muvofik deb xisoblaymiz va auditor tomonidan kuyidagi jadvallarni tuldirilishini tavsiya kilamiz:

• maʼmuriyat va savdo xodimlarining lavozim maoshi va ustama xaklari tugrisida maʼlumot(1-ilova);

  
  

• maʼmuriyat va savdo xodimlariga xisoblangan mukofotlar tugrisida maʼlumot(2-ilova);

  
  

• maʼmuriyat va savdo xodimlariga xisoblagan shaxsiy transport xizmati buyicha kompensatsiya tugrisida maʼlumot(Z-ilova);

  
  

• maʼmuriyatdagi va savdodagi transport vositalariga sarflangan YOMM (yokilgi moylash materiallari) xarajatlari, benzin,gaz va x.k.z.lar tugrisida maʼlumot(4-ilova);

  
  

• maʼmuriyatdagi va savdodagi transport vositalarining taʼmirlash xarajatlari tugrisida maʼlumot(5-ilova);

  
  

• maʼmuriy boshkaruv extiyojlari uchun binolar ijarasi tugrisida maʼlumot(b-ilova);

  
  

• maʼmuriyat va savdo xodimlarining xizmat safari xarajatlari tugrisida maʼlumot(7-ilova);

  
  

• kadrlar tayyorlash va kayta tayyorlash xarajatlari tugrisida maʼlumot(8-ilova);

  
  

• maslaxat va axborot ishlariga xak tulash xarajatlari tugrisida maʼlumot(9-ilova);

  
  

• bola ikki yoshga tulgungacha nafaka puli tugrisida maʼlumot (10-ilova);

  
  

• maʼmuriyatdagi va savdodagi xodimlarga berilgan moddiy yordam tugrisida maʼlumot(11-ilova);

  
  

• bekor kilingan shartnomalar tugrisida maʼlumot(12-ilova).

  
  

Yukoridagi jadvallarning barchasi davr xarajatlarini

umumlashtiruvchi jadvalga muvofik kelishi zarur.
Bu jadvallar orkali auditor davr xarajatlarining tarkibini yakkol kurish imkoniga ega buladi degan fikrdamiz.
Mavzu doirasida kilingan izlanishlar natijasida xulosa kilib aytish mumkinki, davr xarajatlarining xakikiy xajmi va bazis yillarga nisbatan uzgarishi, avvalo, tovar aylanishi xajmining uzgarishi bilan kisman boglik buladi. Chunki, davr xarajatlari elementi tarkibida ayrim shunday xarajat moddalari mavjudki, ular ishlab chikarish xajmi va sotish darajasi bilan uzviy bogliklik munosabatlarini ifodalaydi. Bular:

• sotuvchi xodimlarning ish xaki;

  
  

• ijtimoiy sugurta ajratmalari;

  
  

• turli xil sotish xarajatlari;

  
  

• realizatsiya xajmiga mutanosiblikda maʼmuriy va boshka xodimlar ish xaklarining uzgarishi va xokazo xarajatlarni keltirish mumkin.

  
  

Tovar aylanishi xajmi oshsa, davr xarajatlari xajmi xam oshadi va aksincha. Xususan, mazkur sharoitda xarajat moddalarining uzgaruvchan va doimiy xarakterlarni kasb etishi xamda turlarga ajratilishiga eʼtibor karatilmogi lozim. Shu boisdan, davr xarajatlari tarkibida xisobga olinuvchi va realizatsiya xajmiga alokadorligi jixatidan uzgaruvchan va doimiy xarajat moddalarining tugri tartiblanishi xamda ularning realizatsiya xajmining uzgarishiga muvofik uzgarishlarini belgilashga katta axamiyat berish tavsiya etiladi.

Auditor davr xarajatlarini auditini utkazishda xarajatlarni baxolashi va kurib chikishi zarur xisoblanadi. Bunda biz “Muxim buzib kursatishlar risklarinitadbirkorlik subʼetini va uning muxitini bilish asosida aniklash va baxolash” nomli 315-sonli xalkaro audit standarti³⁶ni kullashni maksadga muvofik deb xisoblaymiz. Ushbu standartning “tadbirkorlik subʼektining moliyaviy natijalarini baxolash va kurib chikish” nomli bandini xarajatlarni baxolashda amalda kullash zarur deb xisoblaymiz.
Mazkur standartning A36-bandida kuyidagicha keltirilgan: tadbirkorlik subʼektining raxbariyati va boshka shaxslar uzlari muxim deb xisoblagan jixatlarni baxolaydilar va kurib chikadilar. Faoliyat natijalarini tashki va ichki baxolash tadbirkorlik subʼektiga maʼlum darajada bosim utkazadi. Bu bosim, uz navbatida, tadbirkorlik subʼekti raxbariyati tadbirkorlik subʼekti faoliyati natijalarini yaxshilash yoki moliyaviy xisobotni buzib kursatish maksadida choralar kurishiga turtki berishi mumkin. Binobarin, tadbirkorlik subʼekti faoliyatining natijalariga berilgan baxoni bilish auditorga reja kursatkichlariga erishishni taʼminlashga majburlovchi bosim tadbirkorlik subʼekti raxbariyati muxim buzib kursatishlar, shu jumladan firibgarlik bilan boglik muxim buzib kursatishlar riskini kuchaytiradigan xarakatlarni bajarishiga turtki berishi mumkinmi, degan masalani kurib chikishda yordam beradi.
Yukoridagi banddan kurinib turibdiki, bosim natijasida muxim buzib kursatishlar bulishi mumkin, davr xarajatlarini baxolashda xam auditor tadbirkorlik subʼekti raxbariyati tadbirkorlik subʼekti faoliyati natijalarini yaxshilash yoki moliyaviy xisobotni buzib kursatish maksadida davr xarajatlari tarkibida muxim buzib kursatishlar bor yukligini aniklashi zarur.
Mazkur standartning A36-bandida kuyidagicha keltirilgan⁶⁹: tadbirkorlik subʼekti raxbariyati moliyaviy natijalarni baxolash va kurib chikishda foydalanadigan xamda auditor tomonidan kurib chikilishi mumkin bulgan ichki axborotga misol kilib kuyidagilarni keltirish mumkin:

• faoliyatning asosiy (moliyaviy va nomoliyaviy) kursatkichlari xamda asosiy koeffitsiyentlar, trendlar va operatsion statistika;

  
  

• moliyaviy natijalarni oldingi davr bilan takkoslab taxlil kilish;

  
  

• budjetlar, prognozlar, farklar taxlili, segmentlarga doir axborot, bulinmalar, departamentlar yoki boshka tashkiliy darajalar faoliyatining natijalari tugrisida xisobotlar;

  
  

• xodimlar ishi natijalarini baxolash va ragbatlantirishga oid siyosat;

  
  

• tadbirkorlik subʼekti faoliyatining natijalarini rakiblar faoliyati natijalari bilan solishtirish.

  
  

Yukoridagi standartning A36-bandiga kura, auditor davr xarajatlari auditini amalga oshirishda auditor tomonidan davr xarajatlarini baxolash va kurib chikishda foydalaniladigan ichki axbortlar kuyidagilar deb xisoblaymiz:

• davr xarajatlari bilan boglik operatsion statistika;

  
  

• davr xarajatlarini oldingi davr bilan takkoslab taxlil kilish;

  
  

• davr xarajatlari smetasi, farklar taxlili, segmentlarga doir axborot, bulinmalar, departamentlar yoki boshka tashkiliy darajalarning davr xarajatlari tugrisida maʼlumotlar;

  
  

• maʼmuriyat va savdodagi xodimlar ishi natijalarini baxolash va ragbatlantirishga oid siyosat;

  
  

• tadbirkorlik subʼekti bulinmalari yoki dyepartamentlarining davr xarajatlarini uzaro solishtirish.

  
  

Ichki baxolashlar davr xarajatlari buyicha kutilmagan natijalar yoki

tendensiyalarni namoyon etishi va bu tadbirkorlik subʼekti raxbariyatini
ularning sababini aniklash va vaziyatni unglashga (shu jumladan ayrim
xollarda buzib kursatishlarni aniklash va tuzatishga) karatilgan choralarni
kurishga majbur etishi mumkin. Davr xarajatlarini baxolash auditorga
moliyaviy xisobotda bayon etilgan tegishli axborotni buzib kursatish
risklari amalda mavjudligini kursatishi xam mumkin. Masalan, xujalik
68
yurituvchi subʼektning biror bulinmasida davr xarajatlarini baxolash xujalik yurituvchi subʼektning ayni shu soxada ishlaydigan boshka bulinmalarining davr xarajatlarini usishi bilan takkoslaganda gayrioddiy darajada jadal usish yoki kamayish kayd etilayotganini kursatishi mumkin. Bunday axborot, ayniksa boshka omillar, xususan faoliyat natijalariga asoslangan mukofotlar yoki ragbatlantiruvchi mukofotlar bilan birikkan xolda, tadbirkorlik subʼekti raxbariyati moliyaviy xisobotni tayyorlashga nisbatan xolisona yondashmagani riski mavjudligidan darak berishi mumkin.

2.