Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Tuproq nomenklaturasi. 
Hozirgi paytda jahon tuproqshunosligida 
tuproq nomenklaturasini ishlab chiqishda uch yo‘nalish mavjud. Rossiya, 
AQSH va xalqaro (FAO) YUNESKO tashkiloti tuproq diagnostikasi va 
tasnifi tizimini taklif etishgan hamda, u amalda qo‘llaniladi. Tuproq 
nomenklaturasini 
ishlab 
chiqish 
usullarini 
rus 
tuproqshunosi 
V.V.Dokuchayev o‘z asarlarida keltirgan. Tuproq tavsifini berishda, uning 
joyi, sharoiti, xalq tomonidan rangiga qarab atalishiga ehtibor berilgan. 
Masalan, podzol, chernozem, belozem, serozem kabi tuproq nomlari. Bu 
atamalarda tuproqning rangi asosiy rol o‘ynaydi. V.V.Dokuchayev va 
uning shogirdi N.M.Sibirsev tomonidan tuproq nomenklaturasida, rangidan 
tashqari yana ramziy boshqa xususiyatlar qo‘shib yoziladigan bo‘ldi. 
Masalan, tuproqning asosiy xossalari yoki tuproq hosil bo‘lishi 
jarayonidagi o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rsatib o‘tildi: "Chernozem 
shokoladniy", "Krasnaya solonchakovaya" pochva. Keyingi davrda esa 
tuproqning ayrim landshaftlarda hosil bo‘lishi ham e’tiborga olina 
 
III QISM.
TUPROQ SISTEMATIKASI, TASNIFI VA TIPLARI 
 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
120 
boshladi. “Seraya lesnaya pochva”, “bolotnaya pochva” va h.k. So‘ngra 
esa tuproqning geografik tarqalishi ham sistematikada foydalaniladigan 
bo‘ldi. Masalan, “chernozem severniy”, “chernozem yujniy”. Undan ham 
murakkabroq atama "chernozem severniy sredneoziatskiy korichneviy". 
Tuproqshunoslik fanining rivojlanishi natijasida tuproq tasnifi va 
sistematikasida, nomenklaturasida tuproqning genezisi, xossa va 
xususiyatlari, tarkibi, subyektiv jarayonlarni o‘z ichiga oladigan masalalar 
paydo bo‘ldi. Masalan, “chernozemi gleevie tayojno-propitanno-
gumusoviy, nadmerzlotno-gumusirovannie pochvi”. Shuning uchun tuproq 
nomenklaturasi tuproq genezisi, xossa va xususiyatlaridan kelib chiqadigan 
taksonomik birlik, xaritada aks ettirilgan holda berilishi kerak. 
Rus tuproqshunosligida foydalanib kelinayotgan z^alk atamalari 
jeltozyom, podzol, krasnozyom, chernozyom kabi tuproq nomlari nemis, 
amerika olimlari hamda FAO/YUNESKO ishlab chiqqan tuproq tasnifida 
"zem" nemischa "Erde" (Braunerde Schwarzerde), inglizcha "soil" 
(Mollisol, Arudisol, Spodosol), lotincha "sol" (Luvisol, Ferrolsol, 
Combisol) FAO. Demak, tuproqning nomi qisqa va aniq, uning genezisi, 
evolyutsiyasi, xossa va xususiyatlari, morfologik tuzilishini to‘la aks 
ettirishi lozim, masalan, serozyom, krasnozyom, chernozyom, serozem, 
podzol va h.k. 
AQSHda tuproq nomenklaturasi o‘zi alohida rivojlangan bo‘lib, bir 
qator qarama-qarshilik va kamchiliklarga ega. 
Asrimiz boshlarida AQSHda tuproqshunoslikning asoschisi bo‘lgan 
geolog M.Uitni tuproq xaritalari tuzishni boshqarib, tuproq nomini 
mexanik tarkib yoki tarqalgan joyning nomi "Vashington qumoq
 
tuproqlari" yoki "Chikago loylari" deb nomlagan. Hozirgi Amerikaning 
yirik masshtabli tuproq xaritalarida tuproq seriyalari saqlanib qolgan. 
Biroq keyingi yillarda K.F.Marbut tuproq guruhlari degan atamalarni 
kiritib, Rossiya va Yevropada qabul qilingan nomenklaturadan (podzol, 
chernozyom, burozyom, serozyom, rendzim) foydalandi, 50-yillarda 
AQSHda tuproq tasnifi qaytadan ishlab chiqildi. Nomenklatura asosida 
grek-lotin nomlari asos qilib olindi. Masalan, Vertisol, Mollisol, “tuproqni 
ag‘darish”, “yumshoq” degan so‘zlardan olingan. 
Bu nomenklatura dunyo tuproqshunoslari tomonidan to‘liq qabul 
qilinmadi, ammo ba’zi bir belgilari tuproq tasnifida ishlatiladi.