Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şırdak. Keçə nəqşləri
- Yatağın darlığı – darısqallıqdır, Qəlbin darlığı – zülmdür; Yerin darısqallığı eyib etməz, Ürək geniş olsun. 110
107 Qırğızların təsviri incəsənətinin canlı şahidləri qismində Yeniseyin yuxarı axarlarında və Qırğızıstanın ərazisində aşkara çıxarılmış memarlıq və tətbiqi incəsənət abidələri çıxış edir. Bu abidələr müasir dövrümüzdə artıq heç bir şübhə yeri qoymur ki, köçəri-qırğızlar təsviri sənətkarlığa malik olmuşlar. Qayaüstü rəsmlər qədim rəssamların təbiəti və insanların məişətini əl altında olan vasitələrlə gerçək əks etdirmək tendensiyasını aşkar nümayiş etdirir. Əcdadlarımızın tarixinin təkamülü daşların üstündəki rəsmlərdə öz əksini parlaq surətdə tapmışdır. Həmin rəsmlərin əksəriyyəti həm ibtidai, həm də sinifli cəmiyyətin estetik dünyagörüşünün xarakteristikasını özündə ehtiva edir. Tədqiqatçılar isbat etmişlər ki, hər qayaüstü rəsm gözəllik axtarışının nəticəsidir. Bu fikri qədim yaşayış məskəni Saymalı-Daşda tapılmış heyvanların şəkilləri, əkin və mərasim rəqslərinin səhnələri təsdiqləyir. Hal-hazırda bu abidələr dövlət mühafizəsi altındadır. Qayaüstü rəsmlər bizə keçmişdə mövcud olmuş şamanlardan bəhs edir. Şamanlıq ruhlara inama əsaslanır və şaman insanla ruh arasında vasitəçi sayılır. Bundan əlavə, o qədim dövrlərdə şaman həm də dastansöyləyən, özünəməxsus “şifahi salnaməçi” idi. Maraqlıdır ki, üstündən min illər keçəndən sonra “Manas” dastanının məşhur ifaçısı Saqımbay Orozbakov yaradıcılıq ilhamı gələn anları vergisini hami-ruhların müdaxiləsi ilə izah edirdi. Qədimliklə belə müqayisəni əl işi xalçalarında, fərqli zinətlərdəki, əsrdən əsrə təkrarlanan, sevimli qırğız xalq naxışlarını tədqiq etməklə aparmaq olar... Bu gün də qırğız təsviri və tətbiqi incəsənətnin səciyyəvi keyfiyyəti sənətşünasların rəyincə, özünəməxsus məzmunun və gözəlliyin vəhdətidir. Şırdak. Keçə nəqşləri Bu gün cahanda kim qırğız xalçaları – şırdak, tuş kiyiz, ala kiyiz – barədə, usta qadınların təkrarolunmaz əl işləri haqqında eşitməyib? Əllə qoyun yunundan əyrilmiş ipliklə toxunmuş, müxtəlif heyvanların rəmzli təsvirləri, bəzən isə bütöv səhnələrlə – ovla, toyla, yarışlarla bəzənmiş isti keçə şırdak nağılvarı rənglərlə gül açır... Məs., döşəmə və divar xalçaları – ala kiyizlər, şırdaklar, tuş kiyizlər – hər qırğız ailəsinin mütləq atributu və gəlinin başlıca tərkib hissəsidir. Ala kiyizlərin və şırdakların hazırlanmasına hər usta qəlbinin bir parçasını qoyur, rəng seçir, şən kolorit verir, qeyri-adi nəqş vurur. Qırğız şırdakı dərhal tanınır. Onun üçün yerliyin və nəqşin bərabəliyi, ritmik sadəlik və ifadəlilik xarakterikdir, naxışları hədsiz dekorativ və monumentaldır. Koçkor muyuz – qoç buynuzu, təkə muyuz – təkə buynuzu, kıyal – təxəyyül kimi motivlərin nisbi yeknəsəqliyi ilə müsbət-mənfi yerləşmə prinsipi, xalça naxışının səthi xarakterinə və rəng qamması məhdudluğuna rəğmən, zənginlik hissiyyatı yaradır. Ustanın əvvəlcədən şəklə əsasən kəsib doğradığı naxışlar və yerlik parçalarının bir-birinə tikilib birləşdirildiyi mozaika texnikası xalçanı mürəkkəb ton uzlaşmalarından məhrum edir. Fəqət rəngin özü bundan udub ifadəli bərq vurur, şırdaka şən kolorit və dəqiq rəng uzlaşmaları verir: qırmızı – abı, qəhvəyi – narıncı, qəhvəyi – bəyaz. Tonal koloritinə görə ala kiyiz əlvan Ala-Too dağlarına çox yaxındır. Vaqiən, çox al-əlvandır, fəqət bu rəngarənglik dəqiq çalar qammasına və ritmik müəyyənliyə malik şirdakla müqayisədə azca sönükdür. Lakin eyni zamanda ala kiyizlərin hazırlanmasında qadın ustalar istənilən improvizəni əldə edir, zira boyanmış yundan keçə özülə nəqş basanda, sanki onun cizgiləri bir qədər yayılır və ənənəvi naxışlar yeni forma və yeni səslənmə qazanır. Şırdak 30-40 il xidmət edir, ala-kiyiz iki dəfə az. Ancaq onun hazırlanması da ikiqat asandır. Bəzəkli keçə məmulatlar qədim ənənəyə malikdir və bəzi tədqiqatçıların rəyincə, onların ornament və texnika kökü skif dövrünün sənət abidələrinə qədər uzanıb gedir. Tuş-kiyiz – xonçalı və enli yelənli düzbucaqlı xalçadır. Yelənin yuxarı hissəsi xonçanın dərininə işləyən bir, iki, yaxud üç üçbucaqla – tumarla bəzənə bilər. Ornamentdə tumar qədimdən amulet, gözmuncuğu rolunu oynayır. Tuş kiyuza məxmər, ipək, mahud, satin və plüş kimi rənginə və quruluşuna görə nəzərəçarpan parçaların vəhdəti parlaq dekorativlik bəxş edir. Lakin bu vəhdət yalnız bayramsayağılığı, motivlərin zənginliyini, tikmənin boya rəngarəngliyini vurğulayır. Ustalar tikməni sanki yelənin tikilməmiş yerliyində ornamental portalı qabardaraq effektlə nümayiş etdirirlər. Nə qədər usta qadın varsa, bir o qədər də xalça naxışı var. Qırğız naxışlarında çox vaxt Ana- hami – Umay-ənənin surəti canlandırılır. Umay- ənənin əbədi yol yoldaşını qırğızlar ilxıçı quşu adlandırırlar. İlxıçı quş da Umay-ənə kimi tifilləri qoruyur, onlara pasiban durur, ona görə qırğızlar 108 “Ala kiiz” 109 heç vaxt ilxıçı quşa daş tolazlamır və uşaqlarına belə bidəti də qadağan edirlər. Qırğız naxışlarını tədqiq edən bir çox rəssamlar onların peyzaj janrı ilə yaxınlığını qeyd edirlər. Nəqşlərin arasında dağ zirvələrinin uca ağlığına, bayçeçeklərin (novruzgülü) ağ ulduzlarına və yanar zanbaqlara təsadüf etmək olar. Qırğız incəsənətinə xas bütün bu motivlər öz canlı təcəssümünü döşəmə xalçalarında – ala-kiyiz və şırdakda tapmışdır (ala- kiyiz – boşamtraq keçə əsasının içinə müxtəlif rənglərlə boyanaraq düzülmüş ondan da boş yun əlçimlərinin salınması; şırdak – keçə yerlikdə boyanmış keçələrdən nəqşli qurama). “Biz qırğız xalçalarında xətlərin və bəzəyin həyatiliyinin, cizginin ifadəliliyinin, işığın təzadının və kompozisiyanın tamlığının şahidi olduq”, – sənətşünas A.Romm yazır. Həqiqətən, qırğız ornamentinin sevimli quruluşu oval və yarımdəyirmi xətlər, aparıcı rənglər isə qırmızı və göyün vəhdətidir. Hər şey məhz bu çalarları seçmiş müdrik ustalar tərəfindən düşünülmüşdür, axı qırmızı və göyün uzlaşması təmiz səma və çiçəklənən bahar torpağının rəmzidir. Keçmişin dərinliklərindən süzülüb gələn ustalıq nəsildən nəslə ötürülmüşdür və bu gün alimlərin arasında belə bir rəy mövcuddur ki, qırğız xalçalarının nəqşləri əsrlərin özünəməxsus salnaməsi, əcdadlarımızın gələcəyə “namə”ləridir. Deməliyik ki, tekstilin növü kimi keçə məmulatlar Qırğızıstanda qədim çağlardan geniş yayılmışdır. Keçədən baş örtükləri, arxalıqlar, şırdaklar tikilirdi. Keçə isidici material kimi də işlənirdi. Keçə – hər şeyə yarayan çox yaxşı materialdır. Onun dəyərli xassələri və usta qadın tərəfindən məmulata ötürülmüş insan enerjisinin istisi sahibinə sakitlik və ev rahatlığı bəxş edir. Keçədən çantalar, başmaqlar, suvenirlər və qalpaqlar bu gün cazibədar ölkəmizə ən azı bir dəfə gəlmiş müxtəlif turistlərin vətənlərində hərgünkü həyatda istifadə olunur. Qırğız çiyi Bizim yerlərdə olmuş amerikan alimi Con Sammers “Qırğız çiyi” adlı kitab nəşr etmişdir. Onun dediyinə görə, yalnız qırğızlar – dünyada yeganə xalq – çiydən gözəl zinətlər, hər cürə suvenirlər və ev əşyaları hazırlayırlar. Çiy evi tozdan və güclü küləkdən yaxşı qoruyur. Gecə və səhər ertədən qırğızlar adətən, yurtanın ətəyini açırlar, xalçanı çirmələyirlər və taxta kereqeyə bağlayırlar ki, yurtanın çiydən düzəldilmiş taxta barmaqlıqlarının arasından təmiz dağ havası girsin. Yurtanın mərkəzindəki ocağın üstündə xörək bişirərkən, çiy alovu artmağa qoymur və tüstünün yurtaya yayılmasının qarşısını alır. Çiydən toxunmuş həsirlər, əlvan divar mənzərələri, çoxlu irili-xırdalı əşyalar, qadın çantaları, uşaq gəlincikləri göz oxşayır və qadın ustaların əllərinin istisini və günəşin hərarətini insanlara ötürür. Bütün bunların hamısı özünəməxsus möhkəm, nazik, elastik “qırğız bambuku”nun məhsuludur. Bu gün Qırğızıstanda tətbiqi incəsənətin xalq ənənələrini bərpa edən və inkişaf etdirən ustalar var. “Kıyal” birliyinin ustalarının fəaliyyəti ona istiqamətlənmişdir ki, milli dekorativ-tətbiqi incəsənətin unudulmuş üsulları və texnologiyası öyrənilib bərpa edilsin. Ustalarımızın məhsulları nəinki respublika daxilində, həmçinin onun hüdudlarından kənarda ad-san çıxarmışdır. Məhsullar çoxsaylı sərgilərdə və yarmarkalarda qızıl, gümüş və bürünc medallar qazanmışdır. Yatağın darlığı – darısqallıqdır, Qəlbin darlığı – zülmdür; Yerin darısqallığı eyib etməz, Ürək geniş olsun. 110 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|