Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
qədim oyunudur. Bu gün həm də onu “Kök börü” (boz qurd) adlandırırlar. Bu qəribə oyunun kökləri əsrlərin dərinliyinə gedib çıxır. Ehtimalən, oyun o uzaq dövrlərdə yaranmışdır ki, Qırğızıstanın adamsız çöl və dağlarında heyvan sürüləri qışda, yayda açıq səma altında, süni yemsiz, ağılsız-axursuz otlayırdı və canavarlar tez-tez həmlə edərək qoyun-quzunu dağıdır, adamlara dərd-bəla gətirirdi. Odlu silahın qaibliyi ucbatından heyvandarlar yerindəcə canavarların öhdəsindən gələ bilmirdilər. Cəsur igidlər oynaq və dözümlü atların belində canavarların təqibinə çıxır, yırtıcıları yarımcan çatlayana qədər qovalayır, çomaqla, qamçı ilə vurur, leşini yerdən götürüb bir-birinin əlindən alırdılar. Sonralar, daha oturaq həyat tərzinə keçəndən sonra kok börü ulak tartışla əvəzlənib milli atçılıq idmanına – minicilərin keçi cəmdəyi uğrunda mübarizəsinə çevrildi. Hal-hazırda respublikada bir çix atçılıq idman növü koloritini və əzəliliyini saxlayaraq milli sərhədləri aşmış, ölkədə qaynar atların belində qüclü, qorxmaz, cəsur igidlərin sevimli yarışlarına çevrilmişdir. Bu gün hətta beynəlxalq “Kök börü” federasiyası yaradılmışdır. Hər il Müstəqillik günündə kubok uğrunda yarış keçirilir. Güman, oyun oradan kök almışdır ki, qurdların sürülərə basqınlarından hirslənmiş, qeyzlənmiş insanlar əllərinə düşmüş əbədi düşməni parçalayır, cırım-cırıq edirdilər. Yaranandan, təkmilləşəndən sonra bu ənənə məişətə iştirakçılarından atı bacarıqla idarə etmə məharəti, böyük fiziki qüvvə, dəyanət, cəsarət tələb edən ən geniş yayılmış, sevimli oyunlardan biri kimi daxil olmuşdur. Bu gün respublikada “Kök börü” üzrə vahid qaydalar tətbiq olunur. Yarışlar komanda xarakterlidir. 19 yaşından cavan oğlanlar iştirakl qadağandır. Komandanın tərkibi məhduddur. Yarış üçün yumşaq torpaqlı, hamar səthli 100- 150x200-300 m sahəli, iki başında qapını göstərən bayraqlar sancılmış meydança seçilir. Meydançanın ortasında 6 m diametrli dairə (mara) cızılır və cəmdək ora qoyulur. Hakimin işarəsi ilə hər komandadan bir oyunçu keçini yerdən götürməyə çalışır. Cəmdək qaldırılan kimi mücadiləyə digər üzvlər qatılır. Komandaların məqsədi – cəmdəyi rəqibin qapısına tullamaq və özünün qapısını qorumaqdır. Qalib – rəqib qapıya cəmdəyi daha çox dəfə atan komanda sayılır. Qaydalar izin verilmiş və verilməmiş üsulları ayırd edir. Məs., rəqibin atının cilovundan tutmaq, heyvanı qırmancla vurmaq, rəqibin özünün əllərindən, qurşağından yapışmaq, keçini yəhərə bağlamaq, atını üstünə çapan digər atın qarşısına köndələn çevirmək, meydançanın hüdudlarından kənara çapmaq olmaz. “Oodarış” – həmçinin çox populyar at idmanı növüdür. Şən, emosional bir oyundur – iki süvari bir-birini atdan vurub yıxmağa cəhd göstərir. Rəqibi atla bahəm yıxmağa da izin verilir. Oyunda bunlara izin verilir: rəqibin qurşağndan, əlindən, bədənindən tutmaq, dizlərini və ayaqlarını rəqibin atının bədəninə, sağrısına dayamaq. Oyunda qadağandır: rəqibə, ya atına nə ilə olur-olsun, zərbə vurmaq, rəqibin başından, boynundan, saçlarından, üzündən tutmaq, atın cilovundan, yüyənindən yapışmaq, rəqibin barmaqlarını burmaq, qayda əleyhinə fənd işlətmək, əllərini rəqibin ayaqları, üzəngisinin altına salmaq, cilovu rəqibin başına, əllərinə atmaq. Bu mücadilə fiziki hazırlıq, zirəklik və atı yaxşı sürmək məharəti tələb edir. Risk ehtimalını nəzərə alanda, oodarışı qorxmazların idman növü adlandırmaq olar. “Ər sayış” – cəngavər turnirlərini xatırladan pəhləvanların at belində nizə ilə tutaşmasıdır. Vuruşma açıqlıq yerdə, tamaşaçıların iştirakı ilə təşkil olunur. Oyunun məğzi ondan ibarətdir ki, süvarilər çöllüyə çıxıb atı var gücü ilə çapdıraraq nizənin küt ucu ilə rəqibi yəhərdən salırlar. Bu oyun növü “Manas” eposunda rast gəlinir və ən qorxmaz, cəsur bahadırların özlərini sınamasıdır. “Ər sayış” qırğızların hərbi keçmişi ilə sıx bağlıdır və hərbi zamanın tələbatından doğmuşdur. Bu oyun uzun müddət qırğız xalqının hərbi hazırlığının əsas vasitələrindən biri olub və qalmaqdadır. “Qız kuumay” – əvvəllər toy adəti olan populyar cavan oyunu. Bu, bəylə gəlinin və dostlarının iştirak etdiyi cıdırdır. Məqsəd – bəyin gəlinə çatıb öpməyə çalışmasıdır. Oyunun şərtlərinə isnadən, gəlin ən yaxşı atın belinə oturub cıdıra birinci çıxır. Bəyin vəzifəsi “qaçan” gəlinə çatıb tutmaqdır. Bununla bəy nəinki öz zirəkliyini, qıvraqlığını isbata yetirir, həm də gəlinə məhəbbətini təsbit edərək evlənmək hüququnu “möhkəmləndirir”. Ancaq bunu əldə etmək əsla asan iş deyildir. Axı bəyin vəziyyəti daha əlverişsizdir – gəlinin atı da yaxşıdır, ona bir neçə m imtiyaz da verilir. Belə şərait bəydən atı məharətlə sürmək bacarığı və təqibi üsulluca qurmaq qabiliyyəti tələb edir. Qıza çatmayan igidə sonrakı çıxışlara icazə verilmir. “Qız carış” – çox gözəl və valehedici mənzərəli oyundur. Qızlar və gənc qadınlar göyçək atların 115 belində, bəzənmiş milli yəhərlərdə, parlaq milli geyimlərdə starta yığışırlar. Bayramlarda, təntənələr zamanı təşkil olunan oyundur. Tamaşaçılar nəfəslərini qısıb cıdırın başlanğıcını gözləyirlər. Yalnız gözəl baş örtüklərindən yarışda neçə qızın və gənc qadının iştirakını ayırd etmək mümkündür. Qırğız qadınları kütləvi toplum yerlərində libasın “forma”sına ciddi riayət etməyi xoşlayırlar. Yüksək dağlıq, sərt qış, dərin qarlar şəraitində, sürülərlə yalnız dar daş-kəsəkli cığırla hərəkət etmək mümkün olan yerlərdə, ensiz dərələrdən axan gur, köpüklənə-köpüklənə guruldayıb nəfəs kəsən çaydan keçərkən atsız keçinmək mümkünat xaricindədir. Amma qırğız qadınları yalnız ev qayğılarını çəkmirdilər, məharətlə at belində də gəzib dolaşırdılar. Bu barədə V.İ.Lipski 1906-cı ildə yazıırdı: “Mən gözəl mənzərə şahidi olmuşam: ən təhlükəli və çətin məkanlarda, dağlarda, gur dağ çaylarından keçəndə qırğız qadını sakitcə yol gedir. Bir əlində körpəsini tutur, digəri ilə ev əşyaları qablanmış tərs nəri dartır; bu zaman hələ öz atını da idarə etməyə macal tapır”. Qırğız qadını balacalıqdan at belindədir. Yüksək dağlıq, amansız qış, dibi görünməyən qarlar şəraitində sürülərlə köç dağların dikdir yamacları ilə, sürətli çaylarla hərəkət edir – atsız keçinmək olmur. Ona görə qız jarış, gəlin jarış idman növü bu gün geniş miqyasda istənilən yarışların, bayramların, xalq şənliklərinin proqramına daxil edilir. Bu idman növündə minici qadından yəhərdə möhkəm oturuş və çaparı məharətlə sürmək vərdişi tələb olunur. “Tıyın enməy” – oyunun mənası süvarinin tam sürətlə çapan atın belindən əyilib yerdəki sikkəni əlinə götürməsidir. Təbir caizsə, igidlərin at belində özlərini göstərməsidir. Müasir oyunun yeni növüdür. Çıxış nöqtəsindən finişə qədər məsafənin uzunluğu 100 m-dən çox deyil. İştirakçı hakimin işarəsi ilə start xəttinə yaxınlaşır. Start xəttindən 50-60 m uzaqlıqda təmiz, rəvan, açıq rəngli qum, yaxud yonqarla işarələnmiş yerdə tıyın – sikkə qoyulub. İştirakçı atını dördnala çapdıraraq sikkəni qaldırmalıdır. Asta yerişə keçəndə, yaxud pulu götürən anda atın başını çəkib dayandıranda, sayılmır, ikinci çıxışa isə izin verilmir. Vaxt startdan finişə qədər qeydə alınır. Minici yıxılsa, yenidən durub atın belinə oturmalı və finişə qədər çapmalıdır. Əks təqdirdə, oyundan çıxarılacaq. Hər iştirakçının üç çıxışa icazəsi var. Qələbə sikkəni daha çox qaldıran şəxsə verilir. “Ordo” – tarixi köklərə malik qoyun aşıqları ilə emosional, baxımlı oyundur. Ciddi qaydaları və sərt tələbləri var. Məğzi ondan ibarətdir ki, hər iki dəstə ordonu söküb “xan”ı sərkərdələri ilə əsir götürsün. “Ak çolmak” – Qırğızıstanda geniş yayılmış gecə oyunlarındandır. Ancaq aylı, işıqlı gecələr oynanılır. Aparıcı tərəfindən naməlum istiqamətdə atılmış ağ yaylığı, ya da ağ çubuğu axtarıb tapmaq lazımdır. “Arkan tartış” – respublikanın bütün regionlarında geniş yayılmış komandalı güclü kişi oyunu. Hər iki komandada oyunçuların sayı eyni olmalıdır. Say məhdud deyil. Oyunun məqsədi – rəqib dəstənin üzvlərini xətdən o yana dartmaqdır. Oyun üçün örkən götürülür. Sonuna düyün vurulur. Təqribən 2 m aralıda üzbəüz iki xətt çəkilir. Onların ortasında daha biri – başlanğıc cızığı çəkilir. Örkənin ortası həmin cızığa qoyulur. Hakimin işarəsi ilə dəstələr kəndiri qaldırıb ikiəlli yapışırlar (kəndirin ortası başlanğıc xəttində hakimin dabanı altındadır). İrəlidə olan oyunçusu başlanğıc xəttini keçən dəstə uduzur. “Jooluk taştamay” – ən kütləvi, ən geniş yayılmış cavan oyunu. Adətən, gündəlik qayğılardan qurtulan gənclər axşamlar, əksərən, aylı gecələrdə çəmənliyə çıxır və oyun başlayır. İştirakçılar dairə vurub bir-birinin yanında sıx otururlar. Gənc oğlan, yaxud qız xeylağı aparıcı yaylığını burub oturanların arxasınca gəzir, yaylığı kimə isə nəzərəçarpmadan atmaq üçün münasib məqam axtarır. Oyunun qaydalarına əsasən, oturanlar qılçalarını rahat qoya bilərlər, əlləri isə irəlidə olmalıdır. Hərdən arxanı əllə yoxlamağa icazə var. Başı çevirmək, ətrafına baxınmaq olmaz. Bu tələbləri pozanı “doqquz qaytan”la (yaylıqla doqquz zərbə) cəzalandırırlar. Yaylıq-qaytanı nəzərəçarpmadan atan aparıcı dairə vurmaqda davam edir, yaylıq atılan adam bunu sezmədisə, aparıcı qaytanı götürüb ondan qaçan key oyunçunu vurmağa çalışır. Bu zaman hər ikisi dairə vururlar. Şansını qaçırmış oyunçu həm zərbədən yayınmalıdır, həm də öz boşalmış yerinə oturmağa cəhd göstərməlidir. Həmin oyunçu yerinə oturmağa macal tapırsa, aparıcı əvvəlki adam qalır və oyun yenidən başlanır. “Selkinçək”. Qırğız gəncləri həmişə yelləncəklə əylənmişlər. Bir qayda olaraq, xalq bayramlarında, toylarda, digər tünlük yerlərdə daima yelləncək qurmağa təşəbbüs göstərən adam tapılır. Əvvəllər, adətən, yelləncəyi asmaq üçün 116 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|