mişe benzer: örneğin hayvanların şu veya bu özellikle
rini onlarla Süleyman Peygamber, ya da Nuh Peygamber
arasında geçmiş birtakım maceralarla açıklayan hikâ
yeler. Böyle anlatıların hangilerinin kitaplardan geldiği,
hangilerinin, kitaplarda bulunanlara benzetilerek ve o Pey
gamberlere mal edilip anlatılan yerli yaratmalar olduğunu
ayırd etmek kültür tarihi bakımından önemli bir sorundur.
Hayvanlarla insanların ilişkilerini anlatan hikâyeler
den bir bölüğü de masal ile gerçek maceraların «ma-
sallaşmış biçimleri» diye tanımlanacak bir tür anlatıla
rın sınırında dururlar: birçok avcı hikâyeleri, ayı ile in
sanların maceralarını anlatanlar (örneğin genç bir kı
zı kaçıran, onunla «evlenen» ayıya değgin olanlar) bu
kümeye girer. Bu bölük anlatılar masalların ve efsanele
rin oluşum basamaklarını izlemek ve doğuşlarındaki, ge
lişmelerindeki türlü etkenleri meydana çıkarmak bakı
mından önem taşırlar.
Soru 3 7 : Olağan-üstü masalların başlıca nitelik
-
leri ve çeşitleri nelerdir?
Olağan-üstü
masallarla daha sonraki bölümaeki
gerçekçi masallar çokluk «asıl masallar», yani masal de
yince ilk hatıra gelen anlatı çeşidi, olarak gösterilir.
Bunlar öteki çeşitlere baka daha uzun, kişileri daha ka
labalık, olayları daha çapraşık, ve kuruluşları, üslûpları
bakımından da yukarıda belirttiğimiz niteliklerin (bk. so
ru 33) büyük çoğunluğunu taşıyan masallardır. Olağan
üstü masalların kişileri insanlarla, cinler, periler, devler,
ejderhalar... gibi tabiat-dışı varlıklardır. Hayvanlar, hay
van masallarında olduğu gibi insan rolünde değil, tabiat-
dışı araçlar durumundadır; çoğu kez de insan-dışı var
lıkların (cinlerin, perilerin) hayvan kılığında görünüşle
86
ridir. Türk masallarında kedi, yılan, kuşlar... çokluk bu
niteliklerle sahneye çıkarlar;
sözü geçen hayvanların
önemli rol oynadıkları masalların, belli bir yerde ve ger
çekten yaşamış insanların başından geçmiş maceralar
gibi anlatıldığı, yani efsaneleştiği de olur; örneğin: türk
masal katalogundaki
(W. Eberhard ve P.N. Boratav,
Typen türkischer Volksmarchen, Wiesbaden 1953 = TTV)
44 ve 80 numaralı tiplerin Anadolu'da efsane biçiminde
anlatılan çeşitlemeleri derlenmiştir. — Başka bir çeşit
ken masallarda insan-kişilerin bir büyülenme sonucu ola
rak geçici bir sürede hayvan kılığına girdikleri olur. Ki
mi masallarda ise hayvanlar tamamıyle kendi özellikle
riyle, ama olağan-üstü birtakım güçlere sahip olarak,
çoğu kez kahramanın kendilerine yaptığı iyiliklerin kar
şılığında ona yardım için, maceraya karışırlar: örneğin,
TTV tip 34, Az gittik, uz gittik, No. 45'deki «Keloğlan ile
Tilki» masalı.
Türk
masallarının
olağan-üstü
öğeleri
gerçekte,
sanıldığı kadar akıl-dışı nitelikte
değildir;
şehirlerden
uzaklaşıldıkça, yani sözlü geieneğin, yazılı edebiyatın ve
yabancı kültürlerin etkilerinden korunduğu çevrelere, köy
ve göçebe ortamına yaklaştıkça masallardaki olağan-üstü
çeşni hafifler; bu nitelikteki varlıkların çoğu kez sadece
adları anılmakla yetinilir: cm, peri, ejderha, v.b. denip
geçilir; bir devin tasviri çizilirken o, insanlardan pek far
kı olmayan, belki daha büyücek, daha oburca bir yaratık,
ejderha, irice bir yılan, periler insanlardan farksız görü
nüşte ve davranışta, yalnız kılık değiştirme yeterliği olan
kişiler gibi canlandırılır; bütün bu varlıkların akıl-dışı, ha
yâl ürünü («fantastique») nitelikleri
üzerinde durulmaz.
Kısacası türk geleneği en «masalımsı» anlatıları bile ger
çeğe yaklaştırma eğilimindedir.
Türk masallarında at önemli bir yer tutar; o, des
tanda üzerine aldığı işleri burada da sürdürür. Masalda
87
at, beylik bir binit olarak kullanıldığı haller bir yana, tıpkı
destanlarda olduğu gibi, sahibine öğüt veren, onu uya
ran, ya da güç durumlarda ona yardımcı, ve ta b ia t-ü stü
güçleri olan bir varlıktır: konuşur, uçar, deryaları geçer...
Sık rastlanan bir çeşidi de denizden çıkıp geçici bir süre
kahramanın hizmetinde kalan attır. — Bütün bu nitelikle
riyle at, daha çok destan konularına en yakın olan, on
larla ortak öğeleri bulunan masallarda yer alır.
Soru 3 8 : Gerçekçi masalların başlıca nitelikleri
ve çeşitleri nelerdir?
Gerçekçi masalların insan kişileri olağan-üstü ma-
satlarınkilerden pek az farklıdır. Ama gene de
onların
kendilerine özgü bazı niteliklerine değinmek yerinde ola
caktır.
Padişah masallarda (olağan-üstü çeşidinde de, ger
çekçi çeşidinde de) kimi zaman olumlu bir kişi:
hakkı
koruyan, iyiliksever, cömert, güzel hükümdar çizgileriyle
canlandırılır; çokluk, orta halli, ya da fakir, güzel bir
kızın, birçok maceralardan sonra kocası olacaktır o. Ki
mi masallarda ise olumsuz bir kişidir: aç gözlü, hercayi,
çevresindeki kötü insanların etkismde
kalan,
onların
oyuncağı olan zayıf iradeli bir hükümdar. Karşısına çı
kan halktan kahramanın başarıları onun kıskançlık duy
gularını kamçılar;
kahramana
tehlikeli işler yükler, ya
da onu insan gücünün üstünde sınamalardan geçmeğe
zorlar; sonunda ya âciz kalıp pes eder, ya da hak ettiği
cezayı bulur. Türk masalı kadar padişahları, masal ki
şileri olarak, çok ayrıntılı ve çelişik seciyeleri ile, insaf
sız bir yergi konusu yapan anlatı geleneğine dünya ma
salları arasında az rastlanır. Padişahın yerini, bu çeşitli
88
Dostları ilə paylaş: |