Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

tekerlemeler  vardır;  masal+n  başında  söylenir.  Birinci  şa­
hısla  anlatılan  uzunca  maceralardır  bunlar:  masalcı,  asıl 
masalına  girmeden  önce,  birtakım  karışık,  çapraşık,  akla 
sığmaz,  ya  da  şaşırtıcı  olayları  başından  geçmiş  gibi  an­
latır;  uygun  bir  yerinde  de  kendi  hikâyesinden  asıl  ma­
sala  geçiverir.  Bu  uzun  tekerlemeler  herhangi  bir  bağla, 
kısa  «beylik»  tekerlemelerin  başlarına,  ya  da  sonlarına 
eklenir.  İçlerinde,  üçüncü  şahısla  anlatılınca  bilinen  ma­
sal  tiplerine  tıpa  tıp  uyanlar  da  vardır;  yani  bazı  konu­
lar,  hem  sahici  masal,  hem  de  «tekerleme»  biçimi  bir 
anlatı  içine  girebilirler:  yalanlama  masalları  dediğimiz 
çeşitten,  ya  da  gerçekçi  masal  tiplerindendir  bunlar.  Bu 
tekerlemelerden,  mantık  kayıtlarını  hiçe  sayan  «yalan­
lama»  niteliğinde  olanlarla  korkulu  düşlere  çalan  mace­
raları  anlatanlar  karagöz,  orta  oyunu  türleriyle  ortak­
laşa  kullanılan  gereçlerdir;  bazı  örneklerinde,  sonunda 
«düş»  diye  açıklandıkları  olur.
Masal  tekerlemelerinin  sadece  masala  özgü,  ve  yal­
nız  masal  için  yaratılmış  olanları  olduğu  gibi  («bir  var­
mış,  bir  yokmuş...»,  v.b.  gibi),  başka  türlerden  masala 
geçmiş  olanları  da  vardır:  âşık  şiirlerinden,  halk  türkü­
lerinden,  bilmecelerden,  meddah  hikâyelerinden,  uydur­
ma  dualardan,  v.b.  geldikleri  açıkça  görülen  birçok  te­
kerlemeler  biliyoruz.  Buna  karşılık  masal  tekerlemele­
rine  bakarak,  onlardaki  birbirini  tutmaz  öğelerin  bir  ara­
ya  getirilip  düzenlenmesinden  elde  edilen  şaşırtıcı  so­
nuçtan  başka  amaçlarla  yararlanmak  isteyen  şairler,  ya­
zarlar  da  olmuştur:  Doğu'da  Mevlâna  Celâleddin'in,  Yu­
nus  Emre'nin,  Kaygusuz  Abdal'ın,  Batıda  Rabelais’nin 
halk  anlatı  sanatının  bu  çeşit  ürünlerinden  esinlendik­
leri,  ya  da  onlardan  bazılarını  doğrudan  doğruya  alıp 
kendi  yapıtlarının  içine  yerleştirdikleri  bir  gerçektir.
83

---

Miletler-arası  masal  katalogunda  (Anîti  Aame  ve 
Stith  Thompson,  The  types  of  the  folktale,  yeni  basımı: 
Helsinki  1964  =   Aath)  masallar  şu  ana  çeşitlere  ayrıl­
mıştır:  1)  Hayvan  masalları;  2)  asıl  masallar:  olağanüs­
tü  masallar,  gerçekçi  masallar;  3)  güldürücü  hikâyeler, 
nükteli  fıkralar,  yalanlamalar; 
4)  Zincirlemeli 
masal­
lar.  —   Bu  çeşitlenmelerin  herbirine  türk  masal  gelene­
ğinde  örnekler  buluruz.
Soru  3 6  :  Hayvan  masallarının  nitelikleri  ve  çe­
şitleri nelerdir?
Hayvan  masallarının,  aşağıda  inceleyeceğimiz  gül­
dürücü  fıkralarla 
ortak  bazı  yönleri  v a rd ır:  bunlar  asıl 
masallar  (cin  -  peri  masalları,  Keloğlan  masalları,  v.b. 
gibi)  dan  daha  kısa  olurlar;  başlama  tekerlemeleri  yok­
tur;  ortada  ve  sonra  gelen  tekerlemeler,  ya  da  tekerle- 
memsi  kalıp  sözler  de  ya  hiç  söylenmez,  ya  da  öteki  ma­
sallardaki  kadar  önemli  tutulmaz.  Hayvan  masalları,  tıp­
kı  fıkralar  gibi,  bir  düşünceyi  güçlendirmek,  örnek  getir­
mek,  ibret  dersi  vermek...  gibi  gerekli  hallerde,  yeri  gel­
mişken  anlatılır. 
İçlerinde  bir  bölüğü  zincirlemeli  ma­
sallara  yaklaşır;  bir  bölüğünde  de  öğretici-eğitici  nite­
lik  azalmış,  macera  yönü  ağır  basmıştır;  bu  son  iki  çe­
şitten  hayvan  masalları  çocukların  sevdiği,  benimsedi­
ği  anlatılardır.
Hayvan  masallarında  hayvanlar,  çokluk,  kendilerine 
özgü  nitelikleri  yitirmiş,  kılık  değiştirmiş  insanlar  değe­
rini  almışlardır.  Bu  türden  masalların  dünya  kültür  ta ­
rihinde  en  eski  örneklerinde  (Pançatantra’da  ve  Aiso- 
pos’unkilerde)  bu  düşünce  ap-açık  belirtilmiştir.  — Öğ-
Soru  3 5   :  Masallar  nasıl  çeşitlenir?
84

---

retici-eğitici  olmaktan  çok  macera  niteliği  taşıyan  hay­
van  masallarının  kimi  çeşitlemelerinde  kişilerin  hayvan 
değif  de  insan  olarak  görünmeleri  de  bu  bakımdan  bir 
anlam  taşır:  masalı  yaratan,  yayan  ve  geliştiren  çevre­
ler  hayvanları  insan  değerleriyle  yorumluyor  demektir 
bu.  İki  örnek  olarak  «Ayağına  diken  batan  karga»  ile 
«Yarım  -  Horoz»  masallarını  göstereceğim;  her  ikisinin 
metinleri  Az  gittik,  uz  gittik  adlı  kitabımdadır;  bunlardan 
birincisinde  Karga'nın  yerini  bir  Keloğlan,  İkincisinde  Ya* 
r;m-Horoz'un  yerini  Ağa’dan  alacağı  olan  parayı  iste­
meğe  giden  fakir  bir  köylü  almıştır  kimi  çeşitlemelerde.
Türk  hayvan  masallarının  birçoğu,  Avrupa  memle­
ketlerinde  yayılmış  benzerleriyle  aynı  kaynaklara  çıkar: 
Arapların  ve 
İranlIların  aracılığı  ile  yayılmış  hind  asıllı 
yapıtlar,  ve  kökleri.  Mezopotamya  anlatı  geleneğine  ula­
şan  Aisopos  hikâyeleri.  Bununla  beraber  Anadolu'nun 
türk  halk  geleneğinde  yazılı  edebiyattaki  «fable»  türüne 
giren  ve  öğretici-eğitici  niteliği  üstün  olan  hayvan  ma­
sallarının  konularına  ve  anlatımlarına  tıpa-tıp  uymadık­
ları  halde  gene  de  onlarla  bir  kümede  birleştirdiğimiz 
birtakım  hikâyeler  daha  var:  bunlar  daha  çok  «açıkla­
yıcı»  («6tiologique»)  toir  nitelik  taşır;  örneğin,  hüdhüd 
kuşunun  başındaki  sorgucun 
neden  ve  nasıl  meydana 
geldiğini  anlatan  hikâye. 
Bunların  kökenleri,  kimisinin 
Anadolu’nun  eski  uygarlıklarına,  kimisinin  de  Türklerin 
eski  yurtlarındaki  kültürlerine  çıkar; 
bunlar  tabiat  olay­
larının  ve  öğelerinin  oluşum  ve  dönüşümlerini 
açıkla­
dıkları  için,  bugünkü  biçimleriyle  masal  oldukları  halde, 
aslında  çok  eski  inanışlar  düzeninin 
(dinlerin,  «mytho- 
logieslerin)  kalıntılarıdır.  Çoğu  kez  efsane  ile  masalın  sı­
nırında  olan  bu  türden  sözlü  halk  anlatılarından  derle­
meler  de,  onlar  üzerinde  incelemeler  de  henüz  çok  ye­
tersiz  durumdadır.  Bunlardan  bir  bölüğü  yerli  yaratma­
lardır  belki;  bir  kısmı  da  kitaplardan  sözlü  geleneğe  geç­
85

---