t
ədqiqata cəlb olunan xalqın etnogenezinin öyrənilməsində
mühüm rola malik olduğunu da düşünürük.
Bu gün Az
ərbaycan ərazisində üç böyük mədəniyyət
(türk, Qafqaz, İran), bu mədəniyyətlərin daşıyıcıları olan
xalqlar, etnik, etnoqrafik qruplar (türkl
ər, talışlar, tatlar,
l
əzgilər, kürdlər, udilər, yengiloylar, padarlar, ayrımlar,
şahsevənlər, avarlar, saxurlar, qırızlar, xınalıqlar,
buduqlar…) mövcuddur. B
əlkə də çox vaxt xalqların öyrə-
nilm
əsinin müəyyən bir ərazi çərçivəsində birləşdirilməsinin
əsas səbəblərindən ən başlıcası həmin yerdə bu qədər etnik
müxt
əlifliyin olmasına görədir. Çünki hər kəs özünə məxsus
olanı üzə çıxarmağa, bununla da özünü təsdiqə çalışır. Lakin
bu zaman ümumi az
ərbaycançılıq ideyasından uzaqlaşmaq
olmaz.
Az
ərbaycan xalqının etnik tərkibinin öyrənilməsi,
etnoqrafik materialla
rın sistemli şəkildə toplanmasının
başlanğıcı əsasən XIX əsrə aiddir. Lakin Azərbaycan antik
dövr mü
əlliflərinin (Strabon, Böyük Plini, Klaudi Elian) də
diqq
ətini çəkmişdir.
Uzun
illər V.N.Qriqoryev,
O.S.Yevetski, P.P.Zu
bov, A.Q.Yanovtsev, İ.L.Serebryakov,
A.A.Bakıxanov, M.M.Səfiyev, P.F.Riss, D.İ.Zubarev,
A.D.Yer
itsov, P.S.Varav, M.Q.Əfəndiyev, A.Qiyasbəyov,
V.V.Bartold, N.Y.Marr, İ.İ.Meşaninov, Ə.Ələkbərov,
Q.T.Qaraqaşlı, M.V.Quliyeva, R.Babayeva, M.Atakişiyeva,
T.Ə.Bünyadov, Ş.Quliyev, Q.Qeybullayev, Ə.İzmaylova,
H.H
əvilov, A.A.Abbasov, K.Əliyev, G.Yoloğlu, Ə.Dadaşov,
E.K
ərimov, N.Quliyeva, B.Abdulla, A.Paşayev, Q.Cavadov,
Q.R
əcəbov, X.Xəlilov, M.Nəsirli, Q.Qədirzadə kimi
t
ədqiqatçılar Azərbaycan əhalisinin təsərrüfat məişəti, mad-
di, m
ənəvi mədəniyyəti, ailə-nigah münasibətlərinin inkişafı,
30
etnik t
ərkibi... ilə bağlı tədqiqatlar aparmışlar. Bu sahədə iş
günümüzd
ə də davam edir.
Sovet dövrü
ədəbiyyatında, günümüzdə də rəsmi
olaraq Az
ərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar, eləcə də
sayca üstünlük t
əşkil edən türklər azərbaycanlılar
adlandırılmışlar. Bəzən yanlış olaraq Azərbaycanda yaşayan
türkl
ərə “azərbaycanlı” deməklə həmvətənlərimiz olan digər
xalq, etnik v
ə etnoqrafik qrupların nümayəndələrini
özümüzd
ən uzaqlaşdırırıq. Məsələn, görkəmli etnoqraf
T.Bünya
dov yazır: “Azərbaycanın tərkibində azərbaycan-
lılardan başqa ruslar, ermənilər, gürcülər, həmçinin kürdlər,
tatlar, l
əzgilər, avarlar, saxurlar, udinlər, buduqlar, qırızlar,
xınalıqlar və başqa xırda xalqlar yaşayırlar” [1, s.9]. Burada
“az
ərbaycanlılar” deyəndə, söhbətin Azərbaycan türklərin-
d
ən getdiyinə heç bir şübhə yoxdur. Tatların, ləzgilərin,
kürdl
ərin, talışların… öz dilləri, özlərinə məxsus
m
ədəniyyətləri olduğu kimi, Azərbaycan türklərinin də öz
dill
əri (Azərbaycan türkcəsi), qədim türk mədəniyyətindən
qaynaqlanan,
ayrı-ayrı xalqların mədəniyyətinə ciddi şəkildə
müsb
ət təsir göstərən mədəniyyətləri var. Azərbaycan
az
ərbaycanlıların, yəni türklərin, tatların, ləzgilərin,
talışların, avarların, udilərin, buduq, hapıt və digərlərinin
v
ətənidir.
Qafqaz
ərazisində dairəvi yaşayış yerlərinin
qa
lıqlarının tapılması daim təbiətlə sıx bağlı olan,
h
əyatlarının bütün sahələrində onunla hesablaşan, əsas
t
əsərrüfat sahələri olan qoyunçuluqla bağlı çadırlarda
yaşayan, yarımköçəri həyat tərzi keçirən türklərin tam oturaq
h
əyat tərzinə keçidi ilə bağlıdır. Onlar saman qarışıq
k
ərpicdən çadır formasına uyğun dairəvi evlər tikirdilər.
31
T
ədqiqatların sovet dövründə məhdud ərazi çərçivəsində
aparılmasının nəticəsidir ki, bu cür dairəvi yaşayış evlərinin
Orta Asiya, Qazaxıstan ərazisində də çoxluq təşkil etməsinə
baxmayaraq arxeoloqlar müqayis
ələri, paralelləri daha
çox indiki Erm
ənistan (Elar, Qarni, Kosi-Koter),
Gürcüstan
ərazisində tapılan dairəvi evlərlə aparırdılar.
Əslində bu müqayisəli araşdırmaların nəticələrinə bu
günün prizmasından baxanda, təəccüblü heç nə
görmürük. Çünki h
əmin ərazilər tarixi Azərbaycan
torpaqlarıdır. Lakin o dövrün araşdırmaları günümüzdə
iki yönd
ən maraqlıdır:1)bu gün o ərazilərdə sərbəst
araşdırma aparma imkanlarımızın məhdudlaşması; 2)
tarixi h
əqiqətlərin bərpa olunması yönündən.
Zaqaf
qaziyadakı dairəvi tikililərin mənşəyinin hələ
d
ə naməlum qaldığını qeyd edən bəzi alimlər onları Ön
Asiya m
ədəniyyətilə bağlayan tədqiqatçılarla razılaşmayaraq
indiki Az
ərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan ərazisindəki Kür-
Araz m
ədəniyyətinin dairəvi tikililərinin yerli əsası
olduğunu vurğulayırlar. Türk xalqlarının mənəvi birliyi
yönünd
ə real addımlar atan arxeoloq Q.İsmayılov divarların
iç
əriyə doğru əyildiyini, buradan da onun gümbəzəbənzər
damının olduğunu yazmaqla [146, s.15] bir daha bu
tikilil
ərin keçə çadırların kərpic variantı olduğunu, beləliklə
d
ə, türklərə məxsusluğunu təsdiqləmiş olur. Ermənistan,
Gürcüstan
ərazisindəki bu cür tikililərin qalıqlarının aşkar
olunması, qeyd etdiyimiz kimi, tarixi Azərbaycan torpaq-
larının ərazisinin bu respublikalar arasında bölünməsi,
türkl
ərin bu ərazilərdə daha qədim dövrlərdən yaşaması ilə
izah olunur.
32
Dostları ilə paylaş: |