Тузувчилар

7 BOB 
Tekis o‘zgaruvchan parallel oqimchali xarakat 
Suyuqlik oqimining tekis o‘zgarmas, sekin o‘zgaruvchan va tez o‘zgaruvchan 
harakatlari. Harakatdagi kesim, sarf va o‘rtacha tezlik. Tezlik epyurasi 
 
Oqimning harakatida oqim chiziqlarining to‘liq parallel ko‘rinishidagi xususiy 
holati tekis o‘zgarmas harakati deyiladi. Lekin, amaliyotda ko‘pincha oqim chiziqlari 
parallelligi saqlanmaydi. Bunday harakatlar sekin o‘zgaruvchan va tez o‘zgaruvchan 
harakatlarga bo‘linadi. 
Quyidagi ikki shartni qanoatlantiruvchi holatdagi oqimning harakati sekin 
o‘zgaruvchan harakat deyiladi.
7.1-rasm. Suyuqlikning sekin va tez 
o‘zgaruvchan harakatiga doir 
7.2-rasm. 
A-V ko‘ndalang kesim yuzasi
- r – oqim chizig‘ining egrilik koeffitsiyenti (7.1, a-rasm). 
- ko‘rilayotgan oqimning oqim chiziqlari tashkil etgan (

) burchagi nolga yaqin 
qiymatga yoki nolga teng bo‘lishi kerak (7.1, b-rasm). Bu ikkala shartdan ixtiyoriy birini 
bajarilmagan holatidagi suyuqlik harakati tez o‘zgaruvchan harakati deyiladi. 
Harakatdagi kesim
. Elementar oqimchalar to‘plamining oqim chiziqlari 
perpendikular bo‘lgan (AV) yuza (7.2-rasm) harakatdagi kesim deb ataladi. Bu 

harfi 
bilan belgilanib, yuza o‘lchov birliklarida o‘lchanadi. Tekis o‘zgarmas harakatda bu kesim 
tekis bo‘lib, tekis o‘zgaruvchan harakatda tekis ko‘rinishga o‘xshash shaklga ega bo‘ladi 
(7.3-rasm). Tekis o‘zgaruvchan oqimlarning hisobi bajarilganda, bu kesim tekis shaklda 
deb qabul qilinadi.
AV kesimda joylashgan m nuqtadagi zarracha tezlik u ni A'B' kesimga 
perpendikular un tashkil etuvchiga va A'B' kesimda yotuvchi un tashkil etuvchilarga 
ajratamiz. Bunda u

tezlik tashkil etuvchisi va uning tezlanishi w

ni hisobga olmasdan
w
w
u
u
n
n


;
ko‘rinishda yozish mumkin. 

---

46 
7.3-rasm. AV kesimni tekis hisobiy A'-V' kesim bilan almashtirish 
Bunda, w – m nuqtadagi tezlanish, wn – yning A'B' yuzaga nisbatan proyeksiyasi. 
Suyuqlik sarfi.
Harakatdagi kesimdan birlik vaqt oralig‘ida o‘tgan suyuqlik hajmi 
suyuqlik sarfi deyiladi. Bu kattalik Q harfi bilan belgilanib, quyidagi o‘lchov birliklarida 
o‘lchanadi, m3/s, dm3/s, l/s. 
Harakatdagi kesimni elementar yuzasini d

deb belgilab olsak, unda elementar 
sarfni quyidagicha yozib olish mumkin: 

ud
dQ

(7.1) 
7.4-rasm. 
u
tezlik epyurasi 

 
- o‘rtacha tezlik 
Harakatdagi kesim bo‘ylab, tezlik bir xil emasligini va (3.27) ifodani etiborga olib, 


S
ud
Q

(7.2) 
deb yozish mumkin. Bunda, integral 

egri kesim yuzasi bo‘ylab olinadi.
O‘rtacha tezlik.
Yuqorida ta’kidlanga-nidek, tezlik harakatdagi kesimning turli 
nuqtalarida turlichadir (7.2-rasm). 
...
3
2
1



u
u
u
Shu sababli o‘rtacha tezlik degan tushuncha kiritiladi va 

harfi bilan belgilanadi. 









ud
ёки
Q
;
(7.3) 
Shunga asosan, sarf quyidagicha aniqlanadi: 


Q
(7.4) 

---

47 
Demak, tekis va tekis o‘zgaruvchan harakatlarni o‘rganishda qo‘llaniladigan 

– 
o‘rtacha tezlik tushunchasi deganda shu kesimdagi mavjud tezliklarning o‘rtacha arifmetik 
qiymati tushuniladi. 
Tezlik epyurasi.
Faraz qilaylik, 7.4-rasmdagi vertikal MN - biror bir harakatdagi 
kesimga mos keladi. Bu kesimda turlicha u
1
, u
2
, u
3
, …, tezliklar mavjud. Bu tezlik 
vektorlari oxirini o‘zaro birlashtirib, 
ABMN
shaklni olamiz, bu shakl u tezlikni MN 
vertikal bo‘ylab taqsimlanish tezligini ko‘rsatadi. Bu shakl tezlik epyurasi deyiladi. Shakl 
yuzasini 

harfi bilan belgilaymiz. Ko‘rilayotgan kesimning ixtiyoriy tezliklari uchun 
epyura bir xil bo‘lganligi sababli, 
b
Q


(7.5) 
bundan, 
b
Q


(7.6) 
Endi 7.4-rasmda C-D vertikalni shunday vaziyatdan o‘tkazamizki, CDMN yuza 
kattaligi 

yuzaga teng bo‘ladi.