U. M. Matmusayev, m q. Qulmetov, T. A. Ochilov, T. A. Toytrova, J. R. Muxtarov metrologiya, standartlash

olib borish
M etrologik tek sh iru v v a nazorat o ’lchashlar birligini ta'm inlash, d avlat va 
ja m iy a tn i, 
tabiatni 
o ’lch ash lar 
ishonchsiz 
natijalarin in g
salbiy 
oqibatlaridan
22

---

him oyalash m aqsadlarida a m alg a oshiriladi.
M etro lo g ik tekshiruv v a n azo ratn in g asosiy vazifalari q u y d ag ilard an iborat: 
-m etro lo g iy a b o ’y ich a q o n u n lam in g v a m e ’y o riy x u jja tla r talab larin in g
bajarilayotganligini tekshirish;
-m etro lo g ik m e’y o rlar v a q o id alarn in g b u z ilish ig a y o ’l q o ’ym aslik , zaru r 
b o ’lganda esa, oldini olish;
m etro lo g ik tekshiruv v a n a zo rat q u y id ag ilarg a nisbatan q o ’llaniladi:
- o ’lchov birliklari;
- o ’lchash v a sinash v o sitalari, shu ju m la d a n etalonlar, m o d d a v a m ateriallar 
tark ib i v a xo ssalarin in g stan d art n am u n alari, a x b o ro t-o ’lchash tizim lari;
- o ’lchash v a sinashlam i b ajarish u slublari;
- o ’lchash va sin ash lam in g natijalari;
- o ’lchash 
v ositalarini 
y aratu v ch i, 
ishlab 
ch iq aru v ch i, 
foydalanuvchi, 
q iyoslovchi v a ijaraga b e ru v ch i, o ’lch ash lam i bajarish uslu b larin i yaratish, 
a ttestatsiyalashni am alga o shiruvchi tad b irk o rlik sub'ektlari;
- o ’lch ash lam i am alga oshiruvchi shaxslar;
-m etro lo g ik talab lar q o ’y ila d ig an b o sh q a ob'ektlar.
M etro lo g ik tekshiruv v a n a zo ra t q u y id ag ilarg a b o ’linadi:
-davlat m etrologik tekshiruvi v a nazorati;
-y uridik shaxslar to m onidan b ajarilad ig an m etrologik tek sh iru v v a nazorat. 
D av lat m etrologik tek sh iru v i v a n azo rati-D av lat m etro lo g ik xizm ati qonuniy 
b elgilangan so hada am alga o shiradigan faoliyati.
O ’zbekiston R espu b lik asin in g m e'yoriy h u jjatlarig a asosan d avlat m etro lo g ik
tekshiruvi v a nazorati faoliyatining b o sh q a so h alarid a ham q o ’llanilishi m um kin.
« O ’z stan d art»
agentligi 
o ’lchash 
vositalarini 
qiyo slash , 
m etrologik 
attestatsiyalash v a sinash huquqini m etro lo g ik ish lam in g bu turlari b o ’y icha 
akkreditlangan yuridik sh axslarga nisbatan o ’m atilgan tartib d a berishi m um kin. 
B unday 
h ollarda m etrologik xizm atlar, 
m arkazlar, 
lab o rato riy alarg a talablar 
b elgilangan standartlar b o ’y ich a aniqlanadi.
23

---

« O ’zstan d art» agentligi tu zilm a sid a M illiy etalo n lar m arkazi ishlaydi. Bu 
m ark azd a 9 m illiy e talon saq lan ad i, shulardan t o ’rttasi b irlik lam in g ishchi etalonlari 
(vaqt v a chastota, o ’z g aru v ch an tok k u chlanishi, bosim , uzu n lik ) v a b eshtasi o ’lchash 
n am unaviy v ositalari (h av o d ag i gaz aralash m asin in g m assa ulushi, e le k tr s ig ’im lilik, 
induktivlik, m assa, su y u q lik lar sarfi v a hajm ini o ’lchashlar) dir.
M illiy etalo n lar bilan bir q a to rd a xalqaro tash k ilo t tasd iq lag an xalqaro 
etalo n lar ham bor. M asalan , F ra n tsiy ad a O ’lchovlar v a taro z ila r X alq aro byurosi 
tasd iq lag an kilogram m b irlig in in g xalqaro etaloni.
O ’lchash v o sitalarid an d a v la t m etro lo g ik tesh iru v i v a nazorati q o ’llaniladigan 
so hada v a b o shqa so h alard a (m asalan, m aishiy hay o td a) ham fo ydalanish m um kin. 
D avlat m etrologik tek sh iru v v a n azorati q o ’llaniladigan so h ad a fo y d alaniladigan 
o ’lchash vositalari d avlat m etro lo g ik x izm at to m o n id an tek sh irilad i.
O ’lchash vositalarin i qiyo slash tartib i v a q o id alarig a tala b la r O ’zD S t 
8.003:2005 « O ’lchash v o sitalarin i q iyoslash. A sosiy nizom lar» da b elgilangan.
O ’lchash v o sitala rin in g r o ’y x ati o ’lchash v o sitalarid an fo y d a la n u v ch ilar 
to m onidan aniqlanadi v a D a v lat m etro lo g ik xizm ati idoralari tom onidan tek sh irilad i. 
B unday r o ’yx a tlam i tu zish tartib in i « O ’zstan d art» agentligi b elgilaydi, h am d a D avlat 
m etrologik tekshiruvi v a nazo rati so hasidan tash q arid a q o ’llaniladigan o ’lchash 
vositalari kalibrlanadi.
S tandart n a m u n a lar O ’zbek isto n o ’lchashlar birligini ta'm in lash tizim in in g
tark ib iy qism i hisoblanadi.
O ’lchash birligini ta'm in lash m aq sad larid a stan d art nam u n alar o ’lchash 
v ositalarini qiyoslash, k a lib rlash , m etro lo g ik attestatsiy alash , d arajalash, sh u n in g d ek
u lam i sinashda, shu ju m la d an tu rini tasdiqlash m aq sad id a m etro lo g ik tafsilotlarini 
tek sh irish
uchun; 
o ’lchash 
birliklarini 
m etro lo g ik
attestatsiyalash, 
o ’lchash 
b irliklaridan fo ydalanish ja ra y o n id a u lam in g xato lik larin i o ’zlarid a o ’m atilg a n
alg o ritm larg a m uvofiq tek sh irish ; m etro lo g ik tek sh iru v n in g b o sh q a turlari uchun 
q o ’llaniladi.
O ’lch ash lam in g ba'zi bir tu rlarid a standart nam unalam i tek sh irish sxem asi 
tark ib ig a etalon sifatid a k irishi v a m os q iyoslash sx em asid a o ’rn atilgan tartib d a
24

---

birlik n in g o ’lcham ini uzatish u chun q o ’llanilishi m um kin. S tan d art n am u n alam i tan 
olish darajasi v a q o ’llanilish d arajasig a qarab, d av latlararo sta n d art nam unalar, davlat 
stan d art n am unalari, ishlab c h iq aru v ch in in g standart n am u n alari kabi to ifalarg a 
b o ’linadi.
D av lat standart nam unalari O ’zD S N bilan b elg ilan ad i v a O ’zb ek isto n d avlat 
standart nam unasi deb yuritiladi.
X o rijd a ishlab chiqarilgan, im port b o ’y ich a keltirilad ig an standart nam u n alar 
q o ’llan ilish ig a b elgilangan tartib d a ruxsat etiladi.
X alq aro v a h u dudiy tash k ilo tlard a y aratilg an stan d art nam u n alar, ag ar bu ishda 
O ’zbek isto n D avlati qatn ash g an v a stan d art n am u n alam i tan o lishga q o ’shilgan 
b o ’lsa, b unday standart n am u n alar uni tan olish d a k o ’rsatilgan sh artlarg a m uvofiq 
q o ’llaniladi.
S tandart nam u n alar uchun m etro lo g ik tav silo tlar o ’m atilg a n b o ’lishi lozim , 
bunday tav silo tlar stan d art n a m u n a lam i y a ratish v a c h iq arish g a x u jjatlard a 
m e ’y orlanadi.
S tandart nam unalam i y a ratish v a c hiqarish xujjatla rid a u lam in g m uayyan 
turlari uchun texnik to p sh iriq la r (T T ) v a tex n ik sh artlar (T S h )d a quyidagi m etrologik 
tav silo tlar m e ’yorlanadi;
a) S tandart nam un alarn in g a ttestatlanadigan tafsilo tin in g axam iyati;
b) attestatlanadigan qiy m a tn in g hatoligi (noaniqligi);
v ) standart n am u n alar m aterialin in g b ir jin s li em asligi natijasid a sodir 
b o ’ladigan h atolik (noaniqlik);
g) standart nam u n alar nush asin in g y aro q lilik m uddati;
d) tashqi o m illam ing ta ’sir darajasi.
S tandart nam unalar tafsilo tlarin in g q iym atlari standart nam unalam i attestatlash 
jara y o n id a o ’m atiladi v a turin in g tav sifn o m asi, sh u ningdek stan d art nam unalar 
n u sxasining sertifikati (g u v o h n o m asi)d a ham keltiriladi.
Standart nam unalarning sertifikati (g u v o h n o m asi)d a keltirilad ig an m etrologik 
tafsilo tlarin in g qiym atlari stan d art n am u n alar to ’p in in g h a r nushasiga, y oki standart 
nam unalarning m uayyan n u sh asig a oid b o ’ladi. Bu qiy m atlarin in g o ’zi standart
25

---

nam u n alar n u sh a sin in g stan d art nam unalarni 
q o ’llanish 
b o ’y ich a h u jja tlard a 
o ’m atiig an , q o ’llanish p ro tsed u rasid a m uvofiq fo y d alan ilad ig an h ar qanday q ism ga 
ham taalu q li b o ’ladi.
S tandart n a m u n alam in g y aro q lilik m uddati yuqori chegarasi cheklanm aydi.
A g ar y aro q lilik m uddati o ’m atilm ag an yoki sta n d art n a m u n a lam in g y aro q lilik
m uddati 10 y ild an ortiq b o ’lsa, bu h o ld a stan d art n a m u n alam in g m etro lo g ik
tafsilo tlari 10 y ild an k a m id a bir m arta tek sh irilad i, tek sh irish tartibi standart 
n am unalarni 
q o ’llanish 
b o ’y ic h a
y o ’riq n o m ad a 
y oki 
bunday 
p ro tsed u ran i 
b elg ilay d ig an alo h id a h u jjatd a k o ’rsatadi.
S tandart nam unalarni ish lab chiq ish n in g asosiy b osqichlari quyidag ilard an
iborat:
-attestatsiy alash dasturi v a u slu b in in g loyihasini o ’z ichiga olgan standart 
n am u n alarg a tex n ik top sh iriq n i ishlab chiqish;
-texnik top sh iriq n i m etro lo g ik e k sp ertiza qilish, kelish ish v a tasdiqlash;
-stan d art nam unalarni tay y o rlash b o ’y ic h a ilm iy -ta d q iq o t v a eksperim ental 
ish lam i o ’tkazish;
-attestatsiy ala sh
dastu ri 
v a
uslu b ig a 
m u v o fiq
standart 
n am u n a lam in g
m etro lo g ik v a texnik tafsilo tlarin i o ’rganish;
-stan d art n a m u n a larg a h u jja tlam i ishlab chiqish, stan d art nam unalarni ishlab 
c h iq ish g a oid h isobotni ra sm iy lash tirish , standart n am u n alar seriyali y oki kichik 
seriyali ishlab ch iq arilad ig an b o ’lsa, tex n ik shartlar ishlab chiqiladi;
-stan d art nam unalarni ish lab ch iq ish g a oid h u jjatla m i m etro lo g ik e k sp ertiza
q ilish;
-stan d art nam unalarni tasd iq lash v a r o ’y x atd an o ’tkazish.
D av lat m etro lo g ik tek sh iru v v a n azorati soh asid a q o ’llan ilish g a m o ’ljallangan 
stan d art nam unalarni y a ratish g a tex n ik to p sh iriq lar O ’zbek isto n S tandart nam u n alar 
B o sh m arkazi y oki « O ’zstan d art» agentligi bilan kelishishi lozim .
R o ’y x a tg a o lishda d avlat standart na m u n alarig a o ’lchash vositalari d avlat 
q ay d n o m asin in g « S tan d art n am u n alar» b o ’lim idagi ikkita raqam dan iborat n o m er
26

---

beriladi. B u ikki raqam dan n u q ta b ilan ajratilgan t o ’rtta raqam li r o ’y x a tg a olish 
nom eri v a ikki n u q ta bilan ajratilgan tasd iq lash yili k o ’rsatiladi.
Ish lab ch iq aru v ch ilam in g stan d art nam unalarini r o ’y x a tg a o lish d a ularga 
k o rxonalar v a tash k ilo tlar U m u m d av lat tasniflagichi b o ’y ich a sa k k izta raqam idan 
iborat nom eri beriladi. B u ikki raq am d an n u q ta bilan ajratilgan t o ’rtta raqam li 
r o ’y x a tg a olish nom eri v a ikki n u q ta bila n ajratilg an tasdiqlash yili k o ’rsatiladi.
X o rija ishlab chiqarilgan im p o rt b o ’y ich a keltirilg an , O ’zb ek isto n d a tan 
olingan v a q o ’llanilishga ru x sat etilgan y oki xalqaro v a h u dudiy tash k ilo tla r doirasida 
ishlab ch iq arilg an v a O ’zb ek isto n d a tan olingan davlat standart n a m u n a lar o ’lchash 
vositalari d avlat resstrig a kiritiladi, b u n d a u larg a r o ’y x atg a o lingan n o m er beriladi, 
qav slar ichida esa ishlab chiqargan m am lak at yoki tash k ilo t to m o n id an berilgan 
ro ’y x a t n o m eri k o ’rsatiladi.
« O ’zstan d art» agentligi r o ’y x a tg a olingan standart n a m u n a lar to ’g ’risidagi 
axborotni stan d art nam unalar se rtifik atin in g xos reestriga kiritadi.