Uluslararasi sempozyumu

303

Emine GANİYEVA 

teşkil ete (Sadıqova, 2010, s. 12). Diger taraftan ise, ilim ve tehnika irişme-

leriniñ insanlarnıñ yaşayışına pek tez tatbiq etilmesi, çeşit zemaneviy tehno-

logiyalarnıñ inkişafı, insanlarnıñ tasil ve medeniy seviyeleriniñ yükselmesi, 

terminlerni «mahsus leksika» sıñırlarından çıqarıp, cemiyette keniş qullanıl-

ğan vasta olıp qalmasına yol aça. Demek, bugünki künde terminologiya ya-

lıñız ilmiy tedqiqat obyekti olıp qalmay, onıñ siyasiy emiyeti de büyüktir. 

Qırımtatar tiliniñ ilmiy terminologiyasını talil eter ekenmiz, onıñ işlenil-

mege ve artmağa muhtac olğanınıñ şaatı olamız. Yani bugün tilimizde qulla-

nılğan terminler ilim ve tehnika sahasınıñ çoq añlamlarını qavrap almay, bu 

ise qırımtatar tilinde ilmiy araştırmalar yapılmasına büyük zorluqlar doğura. 

Belli ki, her hangi tilniñ terminologik leksikası tematik  sözlüklerde aksını 

bula, böyle sözlükler til ne derece inkişaf etkeni obyektiv surette köstere. 

Qırımtatar tiliniñ terminologik sözlüklerine kelince, bu sahada eñişlerden 

daha artıq boşluq bardır. Aşağıdaki tablo farqlı alanlarda qırımtatar tilinin ter-

minologik sözlükleriniñ barlığı ve yoqluğu köstere:

Terminologik 

sözlükler

Tercimeli

Açıqlamalı

Qırımtatarca-rusça 

Rusça-qırımtatarca

matematik

_

_

_

himiya

_

_

_

fizika

_

_

_

coğrafiya

_

_

_

biyologik

_

_

_

felsefi

_

_

_

astronomiya

_

_

_

til bilgisi

+

_

+

edebiyat

_

_

_

tehnikiy

_

_

_

ıqtisadiy

_

_

tibbiy

+

_

_

sport

_

_

_

muzıka

_

_

_

harbiy

+

_

_

---

304 Qırımtatar İlmiy Terminologiyasınınñ Zenginleştirmek Yolları ve Vasıtaları

Тablodan qırımtatarlarınıñ çeşit faaliyet dalları üzerinde birçok termino-

logik sözlükler eksik olğanı körüne. Bugünge qadar sadece bir qaç termino-

logik sözlükni tağdim ete bilemiz. Bu M. O. Lümanov tarafından hazırlanğan 

ve yayınlanğan tıp terminleri (Lümanov, 2006, s. 520) ve harbiy terminler 

(Lümanov, 2008, s. 320) tercimeli rusça-qırımtataca söslüklerdir. Birinci söz-

lükke klinik ve teoretik tıp ve komşu ana bölümlerinden 60 biñden ziyade ter-

min kirsetilgen. Rusça terminlerge qırımtatar qarşılıdlarını seçip alğanda mü-

ellif Türkiye, Romanya ve Bulgaristanda yayınlanğan bir sıra sözlüklernen 

faydalanğanını bildire. Ekinci sözlükte 45 biñge yaqın leksik birlem haqqında 

bilgi berilgen. Qırımtatar til bilgisi terminlerini akis etken tercimeli  hem de 

açıqlamalı  sözlük  bar,  anca  olar  qırımtatar  til  bilgisiniñ  hepsi  ihtiyaclarını 

temin etmey. Bu sahada bir sıra işler yapılacağı közde tutula.

Böylece, terminologik sözlüklerniñ münderice ve sayısı qırımtatar tilinin-

de tam bir çalışma yapmaq içün son derece yetersiz. Şu sebepten  qırımtatar til 

biliminiñ temel meselelerinden biri – qırımtatar tilinde qonuşqanlarnıñ hepsi 

ihtiyaçlarını qarşılayabilecek en eksiksiz ilmiy termin sistemini oluştırmaq. 

Meslekiy-terminologik leksikanıñ şekillenmesi içün, fikrimizce, işni eki 

yönelişte alıp barmalı. Birinciden, tilimizde pekingen, yahşı menimsenilgen 

her bir ilim ve tehnika dallarınıñ terminlerini şekil ve aytıluv taraflarından 

bir  standartqa  ketirip,  nezaret  astında  tutmalı.  Ekinciden,  qırımtatar  tiliniñ 

söz yapuv imkânlarından keniş faydalanıp, ilmiy cihetten doğru ve oñaytlı 

terminler yaratmalı. Bu ihtiyaclarnı üç menbağa esaslanıp qanaatlendire bi-

lemiz: tuvğan leksikanıñ zenginligi, diger türkiy tillerniñ işlenilgen terminler 

sistemi ve milletlerara sözlerdir. 

Birinci menba, fikrimizce, esas menba olaraq sayılmalı, çünki til özüniñ 

içeriki imkânlarınıñ açılması ile inkişaf ete bile, tilniñ semantik cihetten inki-

şafı ğayet mühimdir. Belli ki, özel terminler şöyle yaratıla: 1) keñiş qullanımlı 

sözlerge daha bir, mahsus  mana bermek  ile (meselâ, kürek, bebek, qapaq 

– anatomiyada; başmaq, yeñ  – tehnikada; sap, çanaq, başçıq, saç – botanika-

da); 2) söz yapuv modellerini örnek tutaraq kálkalar yaratmaq ile (separator 

– ayır+gıç; syn+chron+iz+ation – zaman+daş+laş+tır+ma); 3) alınma söz 

tamırlarına özel affiksler taqmaq ile (aviamotostroyeniye – uçaq motorı yap-

ma; avtopogruzçik – avtoyuklegiç).

Şunı da qayd etmeli ki, halq tili, şive leksikası, hiç şüphesiz, termin sis-

temini zenginleştirmek içün malzeme olaraq hizmet ete bilir. Bu fikir 1929 

senesi Bütün Qırım II ilmiy-orfografiya konferentsiyasında belli şair ve alim 

A. Lyatif-zade tarafından «Terminologiya meselesi haqqında» mevzusındaki  

---

305

Emine GANİYEVA 

çıqışında da ifade edilgen edi: «Biz traheya sözü yerine nefes yolu dep olur-

mız. Ne içün? Çünki bu söz nefes alıp bermege hizmet etken bir müçeniñ 

adıdır. Nefes ve yol sözleri bizge belli. Yol sözüni de nefes keçe turğan kanal 

manasında, mecaz olaraq qullana bilirmiz ki, olduqça tabiiy ve mantıqiy bir 

termin olur. Aynı sürette rusça pisçevod sözüni alayıq: bu söz «aş kötürici» 

demektir. Eger biz onı bir çoqlarımız yapqanı kibi tercime etmege oğraşsaq 

külünç ve suniy bir uydurmacılıq olur. Bu söz yerine Qırımnıñ bir çoq yerle-

rinde boğaz, tamaq derler ki, hiç birisi aş yolu demek degildir. Lâkin bunıñ 

yerine çöl tarafında qullanılmaqta olğan yeñyeç sözüni alsaq hem doğru, hem 

yerinde qullanmış olurmız, bu ise uydurma olmaz; bu söz kitaplarımızğa kir-

gen soñ kimseniñ qulağına ters kelmez» (Lâtif-zade A., 1929, s. 17). 

Körgenimiz kibi, milliy terminologiyanıñ zemaneviy alı ve inkişaf pers-

pektivasını  belgilegende,  keçmişteki  alimlerniñ  bu  meselege  nasıl  isse 

qoşqanları, olarnıñ kontseptsiyalarınıñ ögrenilmesi ğayet faydalıdır. Bu fikir 

öz-özünden tilni terminlernen tekmillendirgende daha bir yolnıñ barlığı ve 

onıñ  mühimligini  köstere.  Bu  –  asırlar  devamında  şekillenip  kelgen  ilmiy 

mirasnı ögrenmek, talil etmek yoludır. Professor I. Kerimovnıñ qayd etke-

nine köre, Rusiye milliy kütüphanelerinde büyük miqdarda qırımtatar tiline 

ayit cenkten evel neşir etilgen ilmiy edebiyat, derslik ve metodik qullanmalar 

saqlanıla (Kerimov, 2006, s. 4). Bu mağazalarda mevcut olğan tilşınaslıq, al-

gebra, geometriya, fizika, himiya kibi ilimler boyunca kitaplarnıñ barlığı endi 

o yıllarda işlenilgen terminologiya olğanınıñ köstergiçidir. Bu menbalarnen 

tanışmaq,  olarda  qullanılğan  terminlerni  cedvelge  almaq,  olarnıñ  arasında 

bugünki tilge kelişken soylarını seçip alıp, ilmiy apparatqa kirsetmek ğayet 

faydalı ve muhim bir iştır.

Şimdiki ve cenkten evel neşir etilgen kitaplarda terminler yaratuvında keñ 

qullanılğan usullardan biri – çeşit türlü söz yapıcı ve semantik kálkalar (kál-

ka – yabancı tilniñ söz ve söz birikmeleriniñ tuvğan til birlemleri yardımı ile 

tercime etmek) yaratmaq usulıdır. Bu usul qırımtatar tiliniñ bütün söz yapıcı 

vastalarından  keniş  faydalanmağa  imkân  yarata.  Grammatika,  matematika, 

biologiya,  tabiatşınaslıq  dersliklerinde  kálka  usulınen  meydanğa  ketirilgen 

terminlerniñ sayısı az degıl. Bularnıñ sırasında ilmiy qavramlarnı ifade etmek 

için uygun bir sıra kelimeler bar . Meselâ, til bilimine ait kitap ve sözlükle-

rımizde zayıflaşma  ’reduktsiya’, beñzeşme  ’assimilâtsiya’  kibi,  matematika 

dersliklerinde musaviy köşeler, ölçü birlemi kibi, biologiyada yalı yanı suvla-

rı, ösümlik alemi, metodikada ekitillik ’bilingvizm’ kibi kálkalar mana, şekil 

ve aytıluv taraflarından termin olaraq qullanmağa lâyıq birlemlerdir. Amma 

bu sözler sırasında kelişmegen kálkalarnıñ sayısı az degil. 

---