Uluslararasi sempozyumu

240 Çuvaş “Ulıp Destanı’nın Kahraman Modelı̇ Üzerı̇ne Bı̇r İnceleme 

ona çeşitli engeller koyarlar ancak Ulıp bu engellerin tamamını başarılı bir şe-

kilde geçerek destanda karşısına çıkarılan sınamaları başarı ile atlatır. Olağa-

nüstü bir şekilde dünyaya gelen kahramanların normal insanların çocuklarıyla 

olan bu karşılaştırılması başka Türk destanlarında da karşımıza çıkmaktadır. 

Tepegöz’ün sıradan çocuklarla oyun oynarken onlara zarar vermesi bunun en 

açık örneklerinden birisidir. Bunun yanında yine olağanüstü bir şekilde dün-

yaya gelen Basat, Tepegöz gibi olağanüstü özelliklere sahip mitolojik varlığı 

yenebilmektedir. Bu tür kıyaslamaların örneklerini başka destanlarda da gör-

mek mümkündür (Hivetiri 1996: 37-38). 

Bahadırlara At ve Silah Seçilmesi Epizotu 

Ulıp Destanı’nda at ile ilgili ilk bilgiler Ulıp’ın kendisi gibi kahraman olan 

babası Uslati ile ilgili bölümde geçmektedir. Uslati tanıtılırken öncelikle ka-

rısı Çikeş ve onun ardından da atı şilşunat’tan bahsedilmektedir. Şilşunat Tür-

kiye Türkçesindeki karşılığıyla, yelkanat, çok hızlı koşan atlar için kullanılan 

bir addır. Uslati, şilşunat atı ile birlikte anılmakta, seferlere onunla birlikte 

çıkmaktadır. Ancak Ulıp’ın babasından kendisine miras kalan Şilşunat at ve 

kılıcı alması destanın ilerleyen bölümlerinde olacaktır (Bayram 2012: 228). 

Ulıp’ın bir destan kahramanı olarak düşmanlarla savaşması için silahlan-

ması durumu destanın çok daha sonraki bölümlerinde karşımıza çıkmaktadır. 

Destanın yirmi üçüncü türküsünde yer alan demir dağ motifleriyle birlikte 

destan kahramanın ilk defa silah sahibi olması da Türk destanlarının önem-

li motiflerinden birisidir. Demirci Asamat’a Ulıp’ın Şeytanlarla mücadelesi 

neticesinde getirilen Demir Dağ’dan yapılan para, iğne, orak gibi nesnelerin 

hiçbirisini kabul etmeyen Ulıp, demirciden Aybalta ile mızrak yapmasını is-

ter. Ulıp, destan kahramanlarına has bir şekilde dünyevi basit işler için gerekli 

olan nesneleri reddeder. Bunun yerine onun için özel aybalta ve mızrak yap-

tırılır (Bayram 2012: 229): 

Ulıp’ın sahip olması gereken at, babası Uslati’nin ölümden kurtardığı attır. 

Babası onu ölümden kurtardığı için bu argımak onun her dilediğini yerine 

getiren sadık bir dost haline gelmiştir. Atın büyümesi ve gelişmesi de kahra-

manlara has bir şekilde olağanüstü motiflerle süslenerek bu bölümde ayrıntılı 

bir şekilde yer almıştır. 

Bahadırların Savaşları/Teke Tek Savaş ve Zaferle Dönüş

Ulıp sadece insan olan düşmanlarla değil olağanüstü varlıklarla da mücade-

le etmektedir. Bunlardan birisi de Alpasti’nin tazısıdır. Alpasti aslında Çuvaş 

---

241

Bülent BAYRAM

gekleneksel dinî inançlarında kötü ruhlardan birisinin adıdır. Alpas şeklinde 

de adlandırılan Alpasti dağınık saçlı bir kadın şeklinde tasavvur edilmektedir. 

Bayanlara erkek, erkeklere de bayan şeklinde gelmektedir. Alpasti ile ilişkili 

olarak nazar, ateşli nöbet, sıtma gibi hastalıklar ortaya çıkabilmektedir. Onun 

verdiği hastalıklardan kurtulmanın yolu da büyüdür (Salmin 2007: 476). Halk 

inançlarının bu kötü ruhu Ulıp Destanı’nda kişileştirilmiş ancak yine de kötü 

karakter olarak destana yerleştirilmiştir. Destanda Ulıp, Alpasti’nin üzerine 

saldığı tazıyı da tek başına yenmektedir.

Ulıp sadece fiziki güçlere sahip değildir. Karşısındaki düşmanın olağanüs-

tü güçlerine karşı da aynı şekilde cevap verebilmektedir. Ulıp’ı yok etmek 

isteyen Alpasti akarsu, çiçekler gibi çeşitli tabiat unsurlarına hükmedip on-

ları kullanabilmektedir. Bunlar Alpasti’nin isteği doğrultusunda hareket edip 

Ulıp’a hiçbir şekilde zarar vermezler. Bu Ulıp’ın destan kahramanlarının sa-

hip olduğu güçler dışında da bazı güçlere sahip olduğunun göstergesidir (Hi-

vetiri 1996: 113). 

Ulıp’ın gerçek anlamda bir düşmanla teke tek mücadelesi de Alpasti ile 

olur. Alpasti tabiat güçlerinin kendisini dinlememesi üzerine Ulıp’a kendi-

si saldırır. Güçlü Alpasti karşısında Ulıp oldukça tecrübesiz ve zayıf kalır, 

yardıma muhtaç bir durumdadır. Yaşlı öküzün haber vermesiyle bütün sürü 

Ulıp’a yardım ederse, Ulıp ancak bu şekilde Alpasti’yi mağlup eder (Hivetiri 

1996: 113).

Ulıp’ın  destan  boyunca  mücadeleleri  genelde  olağanüstü  yaratıklarla, 

vahşi hayvanlarla olmaktadır. Destandan çok masal ya da arkaik destanlarda 

karşılaştığımız bu durumlar Ulıp Destanı’nda sıkça karşımıza çıkmaktadır. 

Ulıp,  Şirpü  bahadırı  kurtarmak  için  hazırlanıp  bir  tepe  üzerinde  otururken 

tepenin çökmesiyle karşısına çıkan üç başlı yılanla mücadele eder (Hivetiri 

1996: 160-161).

Ulıp, destanın on altıncı türküsünde bu sefer de padişahın kızı Sarine’yi 

düşmandan kurtarmak için İlmeykker’le mücadele eder. Sarine’nin durumu-

nu öğrenen Ulıp onu kurtarmaya gider ve Sarine’yi İlmeykker’e teslim etmek 

istemez (Hivetiri 1996: 182-183). 

Kahramanların Hileyle Tutsak Olmaları

Düşmanları Ulıp’ı ele geçirmek için bir plan yaparlar. Burada aslında bir-

kaç halk edebiyatı motifi birlikte görülmektedir. Ulıp’ı ele geçirmek için Al-

pasti, Şıpatan, Ahıryan ve Vutış’ın planlarında aldatma, kılık değiştirme gibi 

motifler yer almaktdır.

---

242 Çuvaş “Ulıp Destanı’nın Kahraman Modelı̇ Üzerı̇ne Bı̇r İnceleme 

Destanda Ulıp’ın yerine geçerek onu ele geçirme düşüncesi neticesinde 

sahte Ulıp, Çuvaş toplumunu rahatsız eden davranışlarda bulunur. Destanın 

daha  önceki  bölümlerinde  Ulıp’ın  normal  insanlarla  karşılaştırılmasına  da 

imkân veren normal çocuklarla oynama sahnesi burada karşımıza farklı bir 

şekilde çıkar. Sahte Ulıp çocuklarla oynar ve bu oyun neticesinde çocuklar-

dan bir bölümü ölür bir bölümü de yaralanır (Bayram 2012: 256-258). 

Düşmanın Cezalandırılması Motifi

Ulıp çıktığı her seferden zaferle dönmüştür. Bütün düşmanlarını cezalan-

dırmıştır. Destanda Ulıp hem gerçek insanlar hem de olağanüstü varlıklarla 

mücadele etmiş ve bu mücadelelerin hepsinden başarıyla ayrılmış, düşman-

larının tamamını öldürerek cezalandırmıştır. Bunun destanda birçok örneği 

bulunmaktadır. Kirişmet’le olan mücadelesini kazandıktan sonra onun bütün 

büyüsünü bozarak cezalandırmasını bu duruma örnek gösterebiliriz (Hivetiri 

1996: 486-487, 558-559).

Kahramanın Ölümü

Destanda  gaflet  uykusu,  Ulıp’ın  ölümünün  de  sebebi  olmuştur.  Ulıp’ın 

ölümünden sonra destan bitmemiş; olağanüstü bir şekilde Ulıp yeniden ha-

yata  döndürülmüştür.  Ulıp’ın  ölümü  ve  yeniden  dirilmesi  ile  ilgili  olaylar 

Manas’ın ölüp dirilmesiyle de benzerlikler göstermektedir. Ulıp’ın gaflet uy-

kusu sebebiyle ölümü diğer birçok konuda olduğu gibi alp anlatmalarından 

alınmıştır. Burada uyku motifi ortak olmakla birlikte uykunun ortaya çıkış 

sebepleri ve uyku konusunun işlenişi birbirinden farklıdır. 

Ulıp’ın ölümünden sonra da tıpkı olağanüstü kişilerin ölümlerinde olduğu 

gibi bazı olağanüstülükler meydana gelir (Hivetiri 1996: 553) 

Ulıp’ın ölümünden sonra Sarine, Merçen Kız’ın söylediği ölü ve diri su-

yunu getirerek Ulıp’ı tekrar canlandırır. Ulıp, Supetey ve diğer düşmanlarını 

yenip Çuvaş ülkesini kurtarır. Ancak Ulıp, destanın son türküsünde ölümsüz-

lüğün insan için gerekli olmadığını onun ancak Tanrı’ya mahsus olduğunu 

belirttikten sonra insanın ölümsüz olması için yapılması gerekenleri sıralar. 

Destanın sonunda onun yeniden ölümü ise söz konusu değildir. Âdeta atı ile 

birlikte yer altına girerek sırra kadem basmıştır. Bu durum Çuvaş alp anlat-

malarında da mevcuttur. Ulıp Çuvaşların ihtiyacı olduğunda onlar için geri 

dönecektir. Ulıp’ın sırra kadem basması ile destan tamamlanmaktadır (Hive-

tiri 1996: 562).

---