274 -La- / -Le- İsimden Fiil Yapma Ekinin Türkçeleştirme Fonksiyonu
… yani hulklanun
17
Tanrı hulkı-y-ıla, dimek oldı. (KKMU-19b/3)
Bir ‘ilm ki anun-ıla menfa‘atlana, bir sālih oguldur ki anı dāyim hayr-ı-
la ana. (KKMU-62a/8)İki cihānun sa‘ādeti bu devlet-ile pāyendālanmış-
dur.
18
(KKMU-84b/2)
… bir makāma irişe ki Allah hulkıyla
hulklana ve rubūbiyyet sıfatıyla
sıfatlana. (KKMU-19a/4)
‘Ömrinün müddetini hacca gitmegün ayları misālinde duta ve ecel ki
va‘delenmişdür. (KKMU-73b/6)
… ve ol meyyitün rūhı anunla fāyidelenür. (VN-17b/3)
… ol ni‘metün kadrini bilüp anunla fāyidelenmiş olsa, gerekse ol ni‘met
māl olsun, gerekse ‘ilm olsun… (VN-22b/1)
Hasta olmadan ve ġussalanmadan ve korkmadan ve tegayyürātdan cümle
beridür. (VN-2b/1)
… her taş ‘alāmetlenmiş-idi. (TİKT-73a/2)
Süleymān eyitdi: Siz bunlarunla ferāhlanursız ve iftihār idersiz. (TİKT-
131b/11)
… bununla fitnelendiler, buna ‘ibādet itdiler. (TİKT-89b/7)
Yik-şenbih gün sabāh turıcak kefenlerin geydiler, hanūtlandılar, azāba
muntazır olup oturdılar. (TİKT-57a/16)
Yani seni kuvvatlandurdum, kardaşun-ıla size huccat virem kim hiç size
ziyan irişmeye ve size uyanlar düşmenünüz üzerine gālib olasız. (TİKT-
95a/11)
Eger ben olaydum baġ issine koyunı virürdüm, tā kuzusı-y-ıla ve südü-y-i-
le, tā gendünün ziyānı kadar
menfa‘atlana-y-ıdı. (TİKT-132b/20)
Biz anlardan dünyāda ‘azābı götürdük, bir zamāna degin dünyāda anları
metā‘landurduk. (TİKT-90a/19)
‘Abdülmuttalib rucū idicek vardı, Veheb ibn-i ‘Abdimenāf’un kızı Hā-
le’yi nikāhlandı. (TİKT-184a/1)
Diler misin ki bana sekiz yıl hıdmat idesin, anun üzerine ki bu iki kızımdan
birini sana nikāhlanduram? (TİKT-114a/1)
17 Ahlaklanmak.
18 Payidarlaşmak, ebedileşmek.
275
Derya DATLI
Bildi ki Allah Ta‘ālā rızıklandurmışdur. (TİKT-61b/15)
... çünkim bunların tabi‘atları budur, bu sıfatla sıfatlananları severler.
(TİKT-27a/21)
Bu otağun üzerine varmağa edeblendi. (DKK-76/7)
Nayib paralandı şehid oldı. (DKK-90/10)
Sonuç
Bilindiği üzere dilimize yabancı dillerden kelime alma yollarından biri de
birleşik fiil grubu oluşturmaktır. Ancak birleşik fiil grubu oluşturulurken ya-
bancı kelimenin orijinal yapısını koruması, bir başka deyişle de “yabancı”-
lığını hissettirmesi söz konusudur. emr it-, zann it-, ta‘zîm et-, ta‘accüb et-,
‘izzet it- gibi.
-la- / -le- isimden fiil yapma ekinin söz konusu Türkçeleştirme
özelliğiyle hem yabancı kelimelerin Türkçeye giriş yollarından biri olan an-
cak birleşme esnasında kelimelerin orijinal şekilleri korunduğu için yaban-
cılıkları hissedilen birleşik fiil grubu yapma gereksinimini kısmen ortadan
kaldırdığı hem de yabancı kelimelere millî bir hüviyet kazandırdığı görül-
mektedir.
bend eyle- / bendle-
da‘va it- / da‘vile-
gazâb it- / gazâbla-
ihsân it- / ihsânla-
ta‘accüb et- / ta‘accüble-
-la- / -le- eki sadece Eski Anadolu Türkçesi devresi ve sonrasında Arap-
ça ve Farsça kelimelerin Türkçeye girişinde pasaport vazifesi görmekle kal-
mamış, dilimize Batı kaynaklı kelimelerin girişinde de aynı Türkçeleştirme
fonksiyonunu devam ettirmiştir. aforozla-, etiketle-, gazla-, klorla-, kodla-,
kotla-, kredile-, jelatinle- jurnalle- gibi. Ekin bu özelliği, Türkçenin her dev-
resinde işlek şekilde kullanıldığını ve dilin millî kimliğini muhafaza etmesin-
de önemli bir rol oynadığını göstermektedir.
277
Derya DATLI
Bibliyografya
Datlı, Derya, Hamzanāme-II. Cilt (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul Üniversitesi, 2009.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi
Yayınları, Ankara, 2000.
Dilçin, Cem, Süheyl ü Nevbahar, TDK Yayınları, Ankara, 1991.
Dilçin, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 1983.
Dilek, Sunay, Hamzanāme-III. Cilt (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstan-
bul Üniversitesi, 2012.
Duman, Musa, Vasiyyetnāme, R Yayınları, İstanbul, 2000.
Eminoğlu, Emin, Destān-ı Yūsuf, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2008.
Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı-I, TDK Yayınları, Ankara, 2004.
Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı-II, TDK Yayınları, Ankara, 1997.
Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul,2000.
Faik Reşad-Ali Nazîmâ, Mükemmel Osmanlı Lügati, TDK Yayınları, An-
kara, 2002.
Gabain, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara, 2003.
Hacıhaliloğlu, Enver, Bir Eski Anadolu Metni Mirac-ı Nebi Üzerinde Gramer
İncelemesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, 2006.
Kanar, Mehmet, Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Derin Ya-
yınları, İstanbul, 2003.
Özkan, Mustafa, Gülistan Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara, 1993.
Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, Çağrı Yayınları, 2004, İstanbul.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara, 2005.
Ünlü, Mahir, Öz Türkçe Sözlük, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1989.
Yavuz, Kemal, Kenzü’l-Küberā ve Mehekkü’l-Ulemā, TDK Yayınları, An-
kara, 1991.
Yelten, Muhammet, Kemāliyye, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul, 1993.
Yelten, Muhammet, Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara,
1998.