162 Borçalı Ümumtürk Kulturolojı̇ və Sosı̇al Məkanındə
cıları və Şurəddin Məmmədlini, ağsaqqal alimimiz Mədəd Çobanovu, gənc
bilginlərimizdən isə Kərəm Məmmədovu, Şahbaz Şamıoğlu və başqalarını
qeyd etmək olar.
Borçalıların toy adətləri, törensel və psixoloji baxımdan xüsusilə maraq-
lıdır. Bu törenin bir çox ünsürləri türkün tarixi mübarizə və yaşam tərzindən
oluşmuş, oğlanlarda döyüş vərdişi və əzmkarlıq, cəsurluq və qorxmazlıq tər-
biyə etmək, qızlarda isə daha müqtədir, daha çevik taktikası olan oğlanı sər-
bəst seçə bilmək istəyindən doğmuşdur. Başa-baş iki gün davam edən törənin,
az qala yarısı gənc oğlanlarda dözüm və mübarizlik tərbiyə edən oyunlara
sərf edilir. Bu oyunlar sırasında “dirə döymə”, “güləşəngi”, “Borçalı yallısı”
elliklə sevilən və toyda hər kəsin intizarla gözlədiyi oyunlardır. Bu oyunlarda
zəif olan oğlanlar sonacan duruş gətirə bilməyib oyunu tərk etdiyindən, son-
radan aciz durumda qalar, qızların tənə və qınağına tuş gələr. Ona görə hər bir
oğlan belə duruma düşməmək üçün daim özünün fiziki və mənəvi hazırlığını
artırmaqla məşğul olar və öz yaşıdlarından daha üstün durumda olmağa can
atar. Bu mənada Borçalı toyları yalnız şənlik törəni deyil, həm də etnik birliyi
və yurd təhlükəsizliyini təmin edən təlim-tərbiyə okuludur.
Borçalı türkləri deyərkən onların elat həyatı, bu yaşamın doğurduğu (oluş-
durduğu) zəngin elat kültüründən danışmamaq olmaz. Elat həyatının çox va-
cib hissəsi olan dağ-yaylaq dönəmi bu baxımdan daha maraqlı və daha zən-
gindir. Toy törənində olduğu kimi yaylaq-dağ törənləri də daha çox insanların
elat birliyinin qorunmasına, onlarda mübarizlik və əzmkarlığın tərbiyəsinə,
milli kimlik şüurunu gəliştirən gələnək və ayinlərin yabancı təsirlərdən kə-
narda saxlanmasına hizmət edir. Dağ-yaylaq törənləri sırasında yenə “dirə
döymə”, “basdırma”, “at belində qurşaq tutma”, “çilink-ağac” kimi oyunlar
daha çox sevilməkdə və kullanılmaqdadır. Dağ-yaylaq həyatında Borçalı
türklərinin “qodu-qodu” adlı bir oyunu daha geniş yayılmışdır ki, bu da onla-
rın çox əski kosmoloji və kosmoqonik görüşləriylə bağlı olub, özündə mifik
inancın çox mühüm əlamətlərini daşımaqdadır. Bu törəndə doğa, günəş, ətraf
aləm canlı varlıqlar kimi qəbul edilərək, qarşılıqlı ünsiyyətə səslənirlər.
Borçalıların mənəvi həyatında xüsusi yer tutan elat kültürü olduqca zən-
gin olduğundan ayrıca bir araşdırma konusudur və ona görə biz burada ondan
qısaca bəhs etmək zorundayıq.
Borçalı türkləri yüzillər boyunca azman türk dünyasının ortaq dəyəri olan
ümumtürk kültür xəzinəsinə layiq olan çox incilər yaratmış, onları qorumuş
və yaşatmışdır. Nəzərə alsaq ki, zəngin ümumtürk kültürünün hər parçası
özündə yalnız onun mənəvi tarixini deyil, həm də onun siyasi tarixinin və
163
Asif BAYRAMOV
tarixi taleyinin bizə qaranlıq qalan zaman qatlarını daşımaqdadır. Bu mənada
ortaq kültürümüzdə itirə biləcəyimiz hər hansı dəyər itirəcəyimiz etnik tarixi
yaddaş və tarix kimi də olduqca təhlükəli və arzuolunmazdır. Həm də dün-
ya tarixi türkün yaradıb sonradan sahib durmadığı çox dəyərlərin sonradan
yadlar-yabançılar tərəfindən necə oğurlandığının və talandığının, mənimsə-
nilərək öz adlarına çıxdıqlarının dəfələrlə şahidi olmuşdur. Nə yazıq ki, biz
tarixin bu acı dərslərindən hələ də lazımınca ibrət götürməmış, bizə məxsus
olanlara biganə qalmış, istər mənəvi, istərsə maddi sərvətimizin talanmasına
sanki bir tamaşaçı qismində qalmışıq. Bu gün bir çox tarixi türk yurdları kimi
Ulu Borçalı diyarı da son iki yüzildə belə bir talanmaya məruz qalmış, özündə
lokal etnik tarixi yaşadan hər şey bu talanın obyektinə çevrilmişdir.
Azman türk dünyasının hər parçası kimi Ulu Borçalı torpağı da özgül
dəyərləri ilə müqddəs bir diyardır və onun ulu dədələrimiz tərəfindən bizlərə
ərməğan edilmiş bu maddi-mənəvi sərvəti yüzillər bizdən sonra gələcək va-
rislərimizə də bütöv və tam olaraq çatdırılmalıdır.
Türklerı̇n Anayurdu, Yayılmaları ve Göçleri
Aslan TURLYBEK
1
, Dinora ZHUMATAYEVA
2
Özet: Eski Türklerin göçlerinden önceki ilk iskân ettiği coğrafya hakkın-
daki görüşler, ilim camiası tarafından geçen XIX. Yüzyılın sonundan itibaren
tartışıla gelen bir mesele idi. Bunun sebebi ise, araştırmaların eksikliği ve ye-
tersizliği yüzünden Türklerin ilk anayurdunun yeri uzun zaman kesin olarak
tespit edilememişti. XX. Yüzyılın içinde yapılan arkeolojik buluntular, yazılı
belgeler, Türk Halkları dilleri ve kültürleri üzerinde ummalı bir yeni çalış-
manın sonunda Türklerin ilk anayurdunun Merkezi Asya olduğu yani Altay
Dağlarından Urallara’a kadar olan geniş toprakları göstermişlerdir. Ancak bu
çalışmaların da sonunda her biri ayrı olan ilim sahaları, Türklerin ilk yaşadı-
ğı konusu üzerine mutabık kalamayıp çeşitli mekânları göstermeye devam
ettiklerini görmekteyiz. Fakat tarihçilerin ortaya koyduğu deliler, bilim dün-
yasında daha da ağır basarak ilk Türklerin anayurdu olarak Altay ve Sayan
(Köğmen) Dağları çevresiyle kuzey-batı bölgelerin göstermiştir. Dil üzerine
çalışılan araştırmalar sonunda elde edilen belgeler sayesinde Türklerin, bura-
lardan doğuya, batıya ve güneye doğru yayıldıkları görülmektedir. Bu yayıl-
maların sonunda isteyerek veya istemeyerek de olsa (M.Ö. ve M.S.) Türklerin
dünyanın çeşitli bölgelerine göç ettiklerini görmekteyiz.
Türklerin İlk Anayurdu
Binlerce yıllık tarih sayfaları karıştırılacak olursa; insanlığın kendini ta-
nımaya ve gelecek günlere intikal edecek eserler bırakmaya başladığı za-
manlardan itibaren, Türk kavminin, yakın ve uzak çevresinde tarihinin her
çağında mühim roller oynadığı, tarih devirlerini kapayıp yeni ve daha ileri
devirlerle insanlık âleminde geniş ufukların açılmasına sebep ve amil oldu-
ğu görülür
3
. Türklüğün anavatanı haşin tabiat şartlarına malik olduğu için,
Türkler zaman-zaman anavatanından dışarılara taşmış, kendi öz yurdundan
başka topraklar üzerinde de dünya tarihine müessir olmuştur
4
. Anayurt, asır-
lar boyunca, yakın ve uzak ülkelere, mütemadiyen göç kafileleri halinde Türk
1 Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi
2 Dr., Ahmet Yesevi Uluslararası Türk – Kazak Üniversitesi,
3 Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi Resimli – Haritalı, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 1. Cilt, Ankara 2010, s. 5.
4 Cezar, 2010, a.g.e, s. 5.