Umumiy doc

Qarshilik termometri bilan ishlaydigan me’yorlovchi o‘zgartkichning sxemasi.
 
SHunday qilib, me’yorlovchi o‘zgartkichning tokli signali qarshilik termometri 
qarshiligiga mutanosib bo‘lib,uning aniqlik sinflari 0,6—1,5. 
 
2.6-§. NURLANISH PIROMETRLARI 
YUqorida ko‘rilgan, haroratni o‘lchashga mo‘ljallangan barcha termometrlar 
termometrning sezgir elementi bilan o‘lchanayotgan jism yoki muhit orasida bevosita 
kontakt bo‘lishini taqozo etar edi. SHuning uchun, haroratni o‘lchashning bunday 
usullari ba’zan kontaktli usullar deb yuritiladi. Bu usulni qo‘llashning yuqori 
chegarasi 1800...—2500°S. Ammo sanoatda va tadqiqotlarda bundan yuqori 
haroratlarni 
ham o‘lchashga to‘g‘ri keladi. 
Bundan tashqari, ko‘pincha 
o‘lchanayotgan jism va muhit bilan termometrning bevosita kontakti mumkin 
bo‘lmaydi. Bunday hollarda haroratni o‘lchashning kontaktsiz usuli qo‘llaniladi. 
Nurlanish pirometrlarining ishlash prinsipi
qizdirilgan jismning issiqligi 
ta’sirida hosil bo‘lgan nurlanish energiyasini o‘lchashga asoslangan. Nurlanish 
pirometrlari 20 dan 6000°S gacha bo‘lgan haroratlarni o‘lchashda ishlatiladi. 
Issiqlik nurlanishi nurlanayotgan jism ichki energiyasining elektromagnit 
to‘lqinlari tarzida tarqalish jarayonidan iborat. Bu to‘lqinlar boshqa jismlar 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

88
tomonidan yutilganda ular qaytadan issiqlik energiyasiga aylanadi. Jismlar haroratiga 
teng bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlarni 0 dan 
∞
gacha bo‘lgan oraliqda tarqatadi. 
Qattiq va suyuq moddalarning ko‘pi nurlanishning uzluksiz spektriga ega, ya’ni 
barcha uzunliklardagi to‘lqinlarni tarqatadm. Boshqa moddalar (sof metallar va 
gazlar) nurlanishning selektiv spektoriga ega, ya’ni ular to‘lqinlarni spektrning 
ma’lum chegaralaridagina tarqatadi. To‘lqin uzunligi 
λ
≈
0,4 dan 
λ
≈
0,76mkm) 
gacha bo‘lgan chegara ko‘rinadigan spektrga moc keladi. Ko‘rinadigan spektrning 
har bir to‘lqin uzunligi ma’lum rangga mos keladi. 
λ
≈
0,4 dan 
λ
≈
0,44 mkm gacha bo‘lgan to‘lqin ezunliklari to‘q binafsha 
rangga, 
λ
≈
0,44 dan 
λ
≈
0,49 mkm gacha — ko‘k zangori, 
λ
≈
0,49 dan 
λ
≈
0,59 
mkm gacha to‘q va och yashil; 
λ
≈
0,58 dan 
λ
≈
0,63 mkm gacha — sariq— to‘q 
sarik; 
λ
≈
0,63 dan 
λ
≈
0,76 mkm gacha — och va to‘q qizil rangga mos keladi. 
λ
≈
0,76 uzunlikdagi to‘lqinlar ko‘rinmaydigan infraqizil issiqlik nuriga kiradi. 
Qizdirilgan jism haroratini orttirib borgan sari va uning rangi o‘zgarib borishi 
bilan spektral energetik ravshanlik, ya’ni ma’lum uzunlikdagi to‘lqinlar (ravshanlik) 
tezda ortadi, shuningdek, yig‘indi (integral) nurlanish sezilarli ortadi. Qizdirilgai 
jismlarning ko‘rsatilgan xossalaridan ularning haroratini o‘lchashda foydalaniladi. 
SHu xossalarga qarab nurlanish pirometrlari kvazimonoxromatik (optik) spektral 
nisbatli (rangli) va to‘liq nurlanishli (radiasion) pirometrlarga bo‘linadi. 
Nazariy jihatdan mutlaq qora jismning nur chiqarishi hodisasiga asoslanish 
mumkin, unda nur chiqarish koeffisienti deb 1 qabul qilinadi. Agar jism o‘ziga 
tushayotgan nur energiyasini butunlay yutsa, u jismni mutlaq qora jism deyiladi. 
Barcha real fizik jismlar o‘ziga tushayotgan nurlarning biror qismini qaytarish 
qobiliyatiga ega. SHuning uchun, jismning nur chiqarish koeffisienti birdan kichik, 
shu bilan birga u ma’lum jism tabiatiga ham, uning sirtqi holatiga ham bog‘liq. 
Tabiatda mutlaq qora jism yo‘q, ammo o‘z xossalariga ko‘ra mutlaq qora jismga 
yaqin bo‘lgan jismlar mavjud. Masalan, qora g‘adir-budir bo‘yoq (neft qurumi) bilan 
qoplangan jism barcha nur energiyasinn 96% gacha yutadi. 
Spektral energetik ravshanlik va integral nurlanish moddaning fizik xossalariga 
bog‘liq. SHuning uchun, pirometrlar shkalasi mutlaq qora jism nurlanishi bo‘yicha 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

89
darajalanadi. Harorat ortishi bilan spektral energetik ravshanlikning ortishi turli 
uzunlikdagi to‘lqinlar uchun turlicha va nisbatan uncha yuqori bo‘lmagan haroratlar 
sohasida mutlaq qora jism uchun Vin tenglamasi bilan tavsiflanadi: 
T
C
e
C
E
λ
λ
λ
2
5
1
0
−
−
⋅
⋅
=
(2.79) 
bunda E
0
λ
 — 
λ
 uzunlikdagi to‘lqin uchun mutloq qora jismnnng spektral energetik ravshanligi; T—• jismning 
mutlaq harorati; C
1
 va S2 — nurlanishning qabul qilingan birliklar tizimiga bog‘liq bo‘lgan konstantalari qiymati; S
1
 
= 2 
π
hC
2
,h — Plank doimiysi; S — yorug‘lik tezligi; S
2
 = NhC/R
r
 , N — Avogadro doimiysi; Rr — universal gaz 
doimiysi; e— natural logarifm asosi. 
Turli uzunlikdagi to‘lqinlarning spektral energetik ravshanligi bir xil 
bo‘lmagani uchun Vin tenglamasini optik pirometriyada ma’lum uzunlikdagi 
to‘lqinlar uchun qo‘llaniladi (odatda to‘lqin uzunligi 0,65 yoki 0,66 mkm bo‘lgan 
qizil rang uchun). Vin tenglamasidan taxminan 3000 
0
K gacha bo‘lgan haroratlar 
uchun foydalansa bo‘ladi. Undan ham yuqoriroq haroratlarda mutlaq qora jismning 
nurlanish jadalligi Plank tenglamasi bilan xarakterlanadi: 
1
5
1
0
)
1
(
2
−
−
−
−
⋅
⋅
=
T
C
e
C
E
λ
λ
λ
(2.80) 
Mutlaq qora jismning integral nurlanishi Stefan — Bolsman tenglamasi bilan 
tavsiflanadi: 
4
0
0
100






=
T
C
E
(2.81) 
bu erda, So — mutlaq qora jismning nurlanish doimiysi; T — nurlanayotgan sirtning mutlaq harorati, 
0
K. 
Real fizik jismlar energiyani mutlaq qora jismga qaraganda kamroq jadallik 
bilan nurlantiradi. Kvazimonoxromatik pirometr bilan ham to‘la nurlanish pirometri 
bilan o‘lchash natijasida shartli harorat deb ataladigan haroratga ega bo‘linadi. 
SHartli haroratdan (ravshanlik haroratidan) haqiqiy haroratga o‘tish uchun Vin 
tenglamasini o‘zgartirishdan foydalaniladi. 
Fizik jismning kvazimonoxromatik pirometr yordamida o‘lchangan yorug‘lik 
harorati T
ya
bo‘yicha haqiqiy harorati T qiymati quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
1
2
1
ln
1
−






−
=
λ
ε
λ
С
T
T
я
(2.82) 
bu erda, T
ya
 — jismning pirometr yordamida ulchangan ravshanlik (shartli) harorati, 
0
K; 
λ
. — to‘lqin uzunligi, 
mkm; S
2
 — Vin tenglamasi doimiysi; E
λ
— jismning berilgan to‘lqin uzunligi uchun qoralik darajasi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

90
Real jism harorati T ning to‘liq nurlanish pirometri yordamida o‘lchanayotgan 
haqiqiy qiymati quyidagy tenglama bilan ifodalanadi: 
4
1
ε
у
T
T
=
(2.83) 
bu erda, T
u
 — to‘liq nurlanish pirometri bilan o‘lchangan shartli harorat; 
ε
 — barcha uzunlikdagi to‘lqinlar 
uchun jismning qoralik darajasi.