Umumiy doc

birlamchi 
o‘zgartkich
deyiladi. Birlamchi o‘lchash o‘zgartkichlari, ko‘pincha, 
datchik
deb 
yuritiladi. Uning bevosita o‘lchanayotgan fizik kattalik ta’siridagi qismi 
sezgir 
element
deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termojuft, manometrik 
termometrda tarmoballon ana shunday elementlardir. O‘lchov asboblari va 
o‘zgartkichlari o‘lchanayotgan kattalikning turiga qarab tegishli nomlarga ega 
bo‘ladi, masalan, termometrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf o‘lchagichlar, sath 
o‘lchagichlar, gaz analizatorlari, konsentratometrlar, nam o‘lchagichlar va hokazo. 
Ayrim o‘lchov vositalari va o‘lchov tizimlaridan tashqari murakkab axborot-
o‘lchov tizimlari ham qo‘llanadi. Ular ko‘plab texnologik uskunalarda avtomatik 
o‘lchashni amalga oshirishnigina ta’minlab qolmay (o‘lchov kanallari soni ming-
minglab bo‘lishi mumkin), balki o‘lchash natijalarini berilgan algoritmlar bo‘yicha 
zarur qayta ishlashni ham bajaradi. SHu munosabat bilan o‘lchash o‘zgartkichlarining 
axborot-hisoblash mashinalari va qurilmalari kirishiga keladigan signallarini 
unifikasiyalashtirish 
(bir 
xillashtirish) 
zarurati 
tug‘iladi. 
Signallarni 
unifikasiyalashtirish o‘lchov asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi. 
O‘lchov vositalari o‘lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasiga qarab ish, 
namuna va etalon o‘lchov asboblariga bo‘linadi. 
Ish o‘lchov asboblari
xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida amaliy 
o‘lchashlar uchun mo‘ljallangan. Ular anikligi orttirilgan o‘lchov asboblariga va 
texnik o‘lchov asboblariga bo‘linadi. 
Namuna o‘lchov asboblari
ish o‘lchov asboblarini tekshirish va ularni o‘zlari 
bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi. 
Etalon asboblari
fizik kattalik biriklarini qayta tiklash va saqlash, ularning 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

25
o‘lchamlarini namuna o‘lchov asboblari orqali xalq xo‘jaligida qo‘llanadigan ish 
o‘lchov vositalariga o‘tkazishga xizmat qiladi. Fizik kattaliklarning birliklari 
o‘lchami shu usul bilan etalonlardan namuna o‘lchov asboblari yordamida boshqa 
o‘lchov asboblariga o‘tkaziladi. 
O‘lchash vositalarining ko‘rsatishlaridagi xatoliklarni aniqlash yoki ularning 
ko‘rsatishlariga tuzatish kiritish maqsadida o‘lchov vositalari ko‘rsatishlarini namuna 
o‘lchov asboblarining ko‘rsatishlariga taqqoslash deb ataladi. 
SHkala 
asbobni tekshirish
bo‘linmalariga qabul qilingan o‘lchov birliklarida 
ifodalangan qiymatlar berish operasiyasi 
darajalash
deb ataladi. 
O‘lchash vositalari yordamida o‘lchanayotgan fizik kattaliklar o‘lchash 
axboroti signali foydalaniladigan biror chiqish kattaligiga o‘zgartiriladi. 
Fizik kattalikni o‘lchashda o‘lchov qurilmasi (asbobi) fizik kattalikni 
ko‘rsatkichning mutanosib siljitadi: 
)
(
B
f
=
ϕ
(1.4) 
bu erda, 
φ
 — asbob ko‘rsatkichining burchakli yoki chiziqli siljishi, V — o‘lchanayotgan fizik kattalik. 
(1.4) bog‘lanish asbob shkalasining tenglamasi yoki xarakteristikasi deyiladi. 
Har qanday o‘lchov asbobining ishi oqibat natijada o‘lchanadigan kattalikni 
ko‘rsatkichning siljishiga moslab o‘zgaririshga keltiriladi. SHu sababli o‘lchash 
asbobini sxematik ravishda, o‘lchanayotgan fizik kattalik 
V
ni ko‘rsatkichning 
mexanik siljish miqdori 
φ
ga o‘zgartiradigan o‘zgartkich deb qarash mumkin. 
Oraliq o‘zgartishlar soniga qarab asbobni bo‘g‘inlarga bo‘lish mumkin, bu 
bo‘g‘inlarning har biri asbob ichida 
V
miqdorni ma’lum tarzda o‘zgartiradi. Ana shu 
bo‘g‘inlar majmuasi o‘lchanayotgan kattalikning talab etilgan o‘zgarishini 
ko‘rsatkichning siljishi 
φ
ga o‘zgartiradi. 
1.2– rasm