22
olish uchun asbobdan yoki o‘zgartkichdan termorezistorga tok o‘tkazish zarur.
Tokning o‘zgarishi o‘lchanayotgan haroratning o‘zgarishi haqidagi axborot bo‘ladi.
Axborot signalining intensivligi manba signali intensivligiga bog‘lik bo‘lib, bu
parametrik o‘zgartkichlarning o‘ziga xos xususiyatidir.
1.4- §. O‘LCHASH VOSITALARI, ULARNING ELEMENTLARI VA
PARAMETRLARI
O‘lchash vositalari o‘lchashlarda ishlatiladi va ular normallashgan metrologik
xossalarga, ya’ni kattaliklarning ma’lum sonli qiymatlariga hamda o‘lchash
natijalarining aniqligi va ishonchliligini ifodalovchi xossalariga ega bo‘ladi.
O‘lchash vositalarining asosiy turlariga o‘lchovlar, o‘lchash asboblari, o‘lchash
o‘zgartkichlari va o‘lchash qurilmalari kiradi.
O‘lchov
— berilgan o‘lchamdagi fizik kattalikni qayta o‘lchash uchun
mo‘ljallangan o‘lchash vositasi. Masalan, qadoqtosh — massa o‘lchovi; o‘lchov
rezistori — elektr qarshilik o‘lchovi; yoritish lampasi — yorug‘lik o‘lchovi va
hokazo.
Bir xil o‘lchamli turli fizik kattalikni kayta o‘lchaydigan
bir qiymatli hamda
turli o‘lchamdagi qator bir nomli kattaliklarni qayta o‘lchaydigan ko‘p qiymatli
o‘lchovlar bor. Ko‘p qiymatli o‘lchovlarga bo‘linmali chizg‘ichlar, induktivlik
variometri va boshqalar misol bo‘la oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas,
balki turli birikmalarda turli o‘lchamli qator bir nomli kattaliklarni qayta o‘lchash
maqsadida qo‘llaniladigan o‘lchovlar komplekti o‘lchovlar to‘plamini tashkil etadi.
Masalan, qadoqtoshlar to‘plami, uchlikli uzunlik o‘lchovlari to‘plami, o‘lchov
kondensatorlari to‘plami va hokazo. O‘lchovlar magazini—sanoq qurilmalari bilan
bog‘langan maxsus qayta ulagichlarga ega bo‘lgan bitta
konstruktiv butun qilib
birlashtirilgan o‘lchovlar to‘plami. O‘lchovlar magazini elektrotexnikada keng
qo‘llaniladi: qarshilik magazini, sig‘imlar magazini, induktivliklar magazini.
O‘lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi.
Standart namuna
— modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini
xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun o‘lchov. Masalan,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
23
tarkibidagi kimyoviy elementlari ko‘rsatilgan ferromagnit materiallar xossalarning
standart namunasi.
Namuna modda
— tasdiqlangan spesifikasiyada ko‘rsatilgan,
tayyorlash
shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan ma’lum xossalarga ega bo‘lgan moddadan
iborat o‘lchov. Masalan, «toza» gazlar, «toza» metallar, «toza» suv.
Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o‘lchov axboroti signalini
ishlab chiquvchi o‘lchash vositasi
o‘lchov asbobi
deyiladi. O‘lchov
asbobida
kuzatuvchi o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qiydi yoki sanaydi. O‘lchov
asboblari analog va raqamli bo‘lishi mumkin
. Analog o‘lchov asboblari
da asbobning
ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o‘zgarishining uzluksiz funksiyasidan iborat
bo‘ladi,
raqamli o‘lchov asboblarida
esa ko‘rsatishlar o‘lchov axboroti signalini
diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan bo‘ladi.
Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo‘llana
boshlandi,
chunki ularning ko‘rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish qulay.
Raqamli asboblarning tuzilishi o‘lchashda analog asboblarga qaraganda katta
aniqlikka erishishga imkon beradi. SHu bilan birga raqamli asboblar qo‘llanganda
o‘qish xatoligi bo‘lmaydi. Ammo analog asboblar raqamli asboblarga qaraganda
anchagina sodda va arzondir.
O‘lchov
asboblari
ko‘rsatuvchi,
qayd
qiluvchi,
kombinasiyalangan,
integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo‘linadi.
Ko‘rsatuvchi asboblarda
raqamli
qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o‘qiladi
.
Qayd qiluvchi asboblarda
ko‘rsatuvlarni diagramma qog‘ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish
ko‘zda tutiladi.
Kombinasiyalangan asboblar
o‘lchanayotgan
kattalikni bir vaqtning
o‘zida ko‘rsatadi hamda qayd qiladi.
Integralovchi asboblarda
o‘lchanayotgan
kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha integrallanadi.
Jamlovchi asboblarda
ko‘rsatishlar turli kanallar bo‘yicha unga keltirilgan ikki yoki
bir necha kattalikning yig‘indisi bilan funksional bog‘langan bo‘ladi.
Ulchashga doir axborotni uzatish, o‘zgartish, ishlov
berish va saqlash uchun
qulay bo‘lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo‘lmaydigan
shakldagi signalni ishlab chiquvchi o‘lchash vositasi
o‘lchash o‘zgartkichi
deb
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
24
ataladi. Inson o‘zining sezgi organlari bilan o‘lchash o‘zgartkichi signallarini qabul
qila olmaydi. O‘zgartiriladigan fizik kattalik —
kirish kattaligi
, uning o‘zgartirilgani
esa
chiqish kattaligi
deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi bog‘lanishni
o‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi. O‘lchash o‘zgartkichlari o‘lchov asboblarining,
turli o‘lchov tizimlarining, biror
jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish tizimlarining
tarkibiy qismi
hisoblanadi. O‘lchanayotgan kattalik berilgan o‘lchash o‘zgartkichi
Dostları ilə paylaş: