Umumiy yer bilimi


 – MAVZU: B I O S F YE R A



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   36
Umumiy yer bilimi

17 – MAVZU: B I O S F YE R A. 
R E J A 
1.Biosfera xakida umumiy tushuncha. 
2.Moddalar aylanishida biosferaning roli. 
3.Biosferada organizm va muxitning tuzilishi. 
1.
Yerda xayotning paydo bulishi. 
2.
Biosenoz tuzilishi. 
Biosfera xakida tushuncha. 
Yer sharidagi tirik organizm tarkalgan va uning xayot faoliyati ruy 
beradigan joylar biosfera deb ataladi. Biosferaga juda ibtidoiy organizm 
bakteriyadan tortib odamgacha bulgan organizmlar kiradi. Biosferaga 
atmosferaning kuyi katlami gidrosferaga va yer pusitining (litosferaning) yukori 
kismi kiradi. Yukoriga xarakat kilayotgan xavo okimlari mikroorganizmlarni 
troposferaning yukori kismlarigacha (urtacha 10 km ba'zan 25-30 km) gacha olib 
chikadi. Yer putida anaerob (kislarodsiz yashaydigan) bateriyalar 3-5 km 
chukurlikda xam uchraydi. Okenda esa xayot uning eng chukur 11 km kismlaridan 
xam mavjuddir. Yer shari xayot kavatini birinchi bulib E.Zyuss biosfera deb atagan 
bulsada, lekin bu tushunchani ilmiy ravishda asoslab berishda V.I.Vernadskiyning 
xizmati katta bulgan. 
«Biosfera» terminini turli ma'noda tushunish mumkin. Tor ma'noda biosfera 
uz ichiga geografik kobikning xayot mavjud bulgan viloyatlarini oladi. Keng 
ma'noda esa biosfera ma'nosiga Yerning tashki kismidagi xayot mavjud bulgan 
joylardan tashkari, yana xayotning u yoki bu darajadagi uzgarishlari yuz bergan 
butun katlami kiritiladi. Bu jixatdan karaganda biosfera geografik kobikga tugri 
keladi. V.I.Vernadskiy biosfera xususiyatlarini urganib, tirik organizm, bu yer 
yuzasidagi eng kudratli geoximik kuchdir degan xulosaga keldi. U tirik 
organizmning kuyidagi beshta asosiy biogeoximik funksiyalarini asoslab beradi. 
Yer pustining yukori kismidagi barcha gazlarni organizm vujudga 
keltirgandir. Atmosferadagi erkin kislarod fotosintez orkali yashil usimliklardan 
vujudga kelsa karbonat angidrid organizmlarning chikarishi maxsulidir. 
Vernadskiy ta'limotiga kura atmosferadagi azot biogen yul bilan vujudga kelgan 
bulsa, uglevadarod ma'lum darajada mikroorganizmlarning maxsulidir. Tirik 
moddalarning ikkinchi funksiyasi bu konsentrasion funksiya xisoblanib, unga kura 
organizmlar uz tanasida juda kup ximiyaviy elementlarni tuplaydi. 
Bu konsentrasion funksiya xisoblanib unga kura organizmlar uz tanasida shu 
moddalarni tuplagan xolda xayot borligiga xissa kushadi. Ular kadimiy kosmik va 
xayvonlar koldigi negizida vujudga kelib, uglerod konsentori xisoblanadi. 
Oksidlanish – tiklash funksiyasi bu ta'limotga kura juda kup ma'danlar 
jumladan, temir, oltingugurt, marganes, mis, azot, uran, kobalt, vannadiy, 
molibden, kabilarining oksidlanib tiklanishidan tirik moddalarning xususan 
mikroorganizmlarning ishtiroki bor. 


49 
Bioximik funksiya. Bu mustakil faktor xisoblangan insonning bioximik 
faoliyatidir. Ma'lumki texnika bilan kurollangan inson biosferada juda katta 
uzgarishlarni amalga oshirib, ba'zi xollarda uning salbiy xodisalarni (kayta 
chullanish, usimlik va xayvonlarning ba'zi turlarining yuk kilinishi, xavo, suv va 
tuprokning ifloslanishi va boshkalarni vujudga keltirmokda. 
Tirik organizmlar katta geologik ish bajaradi. 
V.I.Vernadskiy tirik organizmlarning geologik va yukorida kayd kilingan 
funksiyalarni urganib, atmosferadgi xozirgi azot va kislarodni vujudga keltirgan 
litosfera va gidrosferaning tarkibini uzgartirgan omil, bu tirik organizmlardir, 
degan ilmiy xulosaga kelgan. 
Milliard yillar mobaynida tirik organizmlar ta'sirida katta xajmga ega bulgan 
tog jinslari nur ostida tuplanishi okibatida biogen kazilma boyliklar (kumir, 
fosforid, neft va b) vujudga kelgan. Yer pustining kup kismini tashkil kiluvchi 
barcha chukindi va tog jinslari xamda metomorfik jinslar bir vaktlar yer yuzasiga 
yakin joyda, biosferada tuplangan. Demak, ularga bevosita va bilvosita tirik 
organizm ta'sir etgan va bir-biri bilan ginetik boglik.Shu sababli yer pustidagi 
otkindi jins granit tarkalgan kismini V.I.Vernadskiy «ok biosfera»m deb atagan. 
Chunki yerning geografik kobigi tarakkiyotida bioximik va geoximik 
prosesslarning sodir bulishida «tirik» organizmlarning goyat ishtiroki kattadir. 
Biosferaning tirik moddasi orkali xar yili planetamizda juda katta mikdorda katta 
mikdorda modda almashinishi sodir buladi. Natijada yerning geografik kobigida 
ancha katta uzgarishlar ruy beradi, organizmlar tog jinslarning nurashida, tuprok 
xosil bulishida, relf shakllarin uzgartirishida, ayrim jinslarning va ba'zi kazilma 
boyliklarning xosil bulishida xamda atmosferaning xozirgi tarkibini vujudga 
keltirishda ishtirok etadi. 
Biosfera tirik organizmlari ikkiga bulinadi usimliklar va xayvonlar. Yer 
sharida usimliklar kup-ularning massasi xayvonlar massasidan bir necha marta 
ortik. 
Yer sharida biomassa 100% bulsa shundan 94,5% usimliklar biomassasiga, 
atigi 5,5% xayvonlar biomassasiga tugri keladi. Biosferada usimliklar bilan 
xayvonlar orasida uzluksiz aloka mavjud. Usimliklar neorganik moddlarni organik 
moddlarga aylantirib beradi, xayvonlar esa usimliklarni yeydi. Shu tarika aylanib 
yuradi, natijada xayotning borligi xech kanday faktorsiz anik buladi, iosferada tirik 
organizmlarning, ya'ni insonning, usimliklarning xayvonlarning ta'siri kattadir.
Biotik faktorga tevarak atrofdagi tirik mavjudodlarning organizmga 
kursatayotgan turli tuman ta'siri kiradi. Sunggi vaktlarda va insonning tabitaga 
kursatayotgan ta'siri kun sayin ortib bormokda. Shu jixatdan karaganda odam 
faoliyatni xam maxsus ekoligik faktor deyish mumkin. Sayyoramizdagi tirik 
organizmlarning yashash tashki ya'ni ekologik faktorga xam juda boglikdir 
Brgaizm muxitsiz yashay olmaydi. Organizm usimliklar, xayvonlar uz navbatida 
muxit bilan uzluksiz almashinuv jarayonida tevarak atrofdagi geografik sharoitiga 
ta'sir etib, tabiiy muxitni uzgartiradi, muxit ruy beradigan uzgarishlar esa, uz 
navbatida organizmlarda muxitga moslanishlarni keltirib chikaradi. M: fotonsintez 
tufayli kislarodga boy xozirgi atmosfera vujudga kelgan. Atmosferaning vujudga 
kelishi xozirgi organizmlarning shu sharoitga moslashib yashashga olib kelgan. 


50 
Usimlik va xayvonlar evalyusiya jarayonida usha tropik sharoitiga 
moslashgan, organizmlar bilan muxit urtasidagi uzviy alokalarning yaxshi 
kursatkichi xam organizmning barcha xususiyatlarini shakli, rangi, fiziologik 
funksiyalari, yashash tarzi, va boshkalarni uz ichiga oladi. Organzmning muxitga 
moslashishi organik dunyoning moslashish organik dunyoning rivojlanish 
jarayonida uzok davrli tabiiy tanlanishning tarixiy samarasidir. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə