Umumiy yer bilimi


YERDA XAYOTNING PAYDO BULISHI VA RIVOJLANISHI



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   36
Umumiy yer bilimi

YERDA XAYOTNING PAYDO BULISHI VA RIVOJLANISHI. 
Tirik mavjudotlar organik moddalardan tuzilgan bulib, bu organik 
moddlarning negizida uglerod bor. Shu tufayli xayotning paydo bulishi tarixi, 
uglerodning paydo bulish tarixi bilan chambarchas boglik bulgan. Akademik 
A.I.Oparin uglerod tarixiga tuxtab, u kiyin eriydigan boshka elementlar, eng avallo 
metallar bilan kizigan olov xolidagi suyuk karbitlar xosil kilgan deydi. 
Issiklikning issiklikdan erigan karbitlar bu katlamni yorib chikib, yer 
yuzasiga yoyilgan. Ularning atmosferadagi uta kizigan suv buglari bilan uzaro 
ta'sir okibatida juda kup uglevodlarlar vujudga yelgan. A.I. Oparinnning bu fikrini 
ximiklar labaratoriyada karbilarni yukori temperaturada suv bugi ta'sirida uchratib, 
uglevodlardan xosil kilib, isbot etdilar. 
Kadimgi zamonlarda yer yuzasida temperatura uzok vaktgacha yukori 
bulganligidan uglevadarodlar atmosferadagisuv buglari va ammiaklar bilan 
radiasiyaga kirishgan. Natijada uglevodorod vodorod, kislarod va azotdan iborat 
murakkab birikmalar organik moddalar xosil bulgan. U vaktda organik moddalar 
gaz shaklida Yer atmosferasi tarkibiga kirgan. 
Kuyosh va Oyning tortish kuchi bosimning xar xilligi tufayli atmosfera 
massasini xarakatga keltirgan va natijada shamol, buronlar paydo bulib, Yer ustida 
chakmok chakib momakaldirok bulib turgan. Ammiak metan, suv bugi va 
vadoroddan iborat bulgan atmosferada A.I.Oparinnning fikriga kura, kuchli elektr 
uchkunlari ta'sirida xayotning paydo bulishi uchun zarur organik moddalar vujudga 
kelgan bulishi mumkin. Olimning fikricha extimol bu moddalar gaz xolatda bulib, 
avval atmosfera tarkibida bulgan. 
Atmosferadagi gazsimon organik moddalar yomgir bilan birga erimatga 
aylangan. Yer ka'rida karbonat angidrid ajralib chikib, atmosferaga kutarilgan 
xamda metan va ammiak bilan birikmalar xosil kilib suvda erigan. Svu muxitiga 
tushgan eng oddiy organik moddalar esa (buni M.A.Butlerov va A.N.Bax 
labaratoriyada isbotlagan) kand va oksil kabi ancha birikmalarga aylanishi 
mumkin. 
Oksil tirik moddaning eng muxim tarkibiy kismi. Shu tufayli oksillarga 
uxshash moddalarning vujudga kelishi xayotning paydo bulish prosessidagi eng 
birinchi boskichlardir.
A.I.Oparin fikriga kura oksil moddalar eritmalarida kuyuk tomchilar 
shaklida yirik va murakkab molekulali koaservanlar shaklida ajralgan xamda 
organik moddalar serob bulgan issik va sayyozrok suv xavzalarida suzib yurgan. 
Olimlar xozir labaratoriyada turli oksillar, masalan jeletin, gummiarabikili suvli 
eritmalarda aralashtirib yukorida kayd kilingan konservantlarni olmokdalar. 


51 
Konservantlar tashki muxitdagi xar xil birikmadlarni uziga singdirish va 
boglash kobiliyatiga ega bulgan kolloid moddalardir. Yer sharida oksil moddalar 
vujudga kelgan suv xavzalarida konsevanlarning paydo bulishi muxim vokea 
buldi, chunki organik birikmalarning ilgari bir tekis taksimlanishi urniga endi ular 
eritmada tomchiga uxshab tup -tup bulib koldi. 
Koaservat tomchilar uz strukturasiga ega bulgan kandaydir aloxida narsa 
bulib, xar bir tomchi tashki muxitdagi xar xil birikmalarni uziga singdrishi va 
boglash kobiliyatiga ega bulgan. Demak koaservat tomchilar tevarak atrofdagi 
muxitdan xar xil moddalarni uzlashtirib olib kattalashib, kuyuklashib, 
mustaxkamlanib borgan. Natijada shunday tomchilar paydo bulganki ularning 
ichki tuzilishi va tarkibi shu tomchilarning barkaror bulib, uzok vakt yashashigina 
emas, balki usishi va bulinib kupayishiga ya'ni usi xamda bulinib kupayish 
xususiyatiga ega bulgan ikki tomchi ajrralishiga imkon bergan. Shunday kilib 
dinamik jixatdan barkaror va bulinib kupayish xususiyatiga ega bulgan. 
Tomchining vujudga kelishi okibatida murakkab ammo jonsiz organik xosila tirik 
mavjudotga aylangan. Bu mavjudotlarning ichki tuzilishi xam vakt utishi bilan 
toboro murakkablashib borgan xamda oziklanish nafas olish usish va kupayishga 
toboro moslashgan. Okibat natijada dastlabki tirik organizmlar paydo bulganki, 
ular butun organik olamga asos solgan. Buning uchun orada ming ming yillar utdi. 
Yer sharida usimliklar bilan bulmagan xayvonlar bulmagani kabi, xayvonsiz 
usimliklar xam yuk. Xayvon va usimliklar xar xil gruppalardan iborat bulsada, 
lekin ular (xayvonlar va usimliklar) dunyosi bir butun yashab, doimo alokada va 
uzaro munosabatdadir. Bu joyda paydo bulgan va bir biri bilan uzviy alokada 
rivodjlangan xayvonlarning mikroorganizmlarning va usimliklarning barkaror
Turkumi BIOSENOZ deyiladi. 
Urmon, dasht, chul va boshkalar biosenozga yakkol misoldir. Biosenoz 
negizini tirik moddani xosil kiladigan yashil usimliklar tashkil etsa xam, lekin tirik 
organik moddani istemol kiluvchi xayvonlar va mikroorganizmlar biosenozda 
albatta ishtirok etadi. Demak biosenozga kiradigan turlar va jinslar uzlarining 
yashashi va kupayishi uchun zarur bulgan xamma narsani mazkur biotokdan oladi. 
Biosenozlarning muxim belgisi-ekologik sistemada birgalikda xayot kechirayotgan 
turlar soning uz-uzidan «avtomatik» ravishda boshkarilishidir. 
M: usimlik turlari iklim va tuprok sharoitiga boglik xolda oz yoki kup 
buladi. Xayvon turlarining soni asosiy ozik bulgan usimliklarning oz kupligiga 
boglik. Usimliklar bilan oziklanadigan bir xil xayvonlar yirtkich xayvonlar uchun 
ulja buladi. Demak biosenoz usimliklari kancha kup bulsa, uning xayvonlari xam 
shuncha kup va xilma xil buladi. Biosenozda turlarning uz uzini boshkarishda 
mikroorganizmlar tipik misol buladi. Organik koldiklarda bakterialar uchraydi 
bakteriyalarning kupayishi infozoriyalarning tez uchrashi uchun kulay sharoit 
tugdiradi. Infuzoriyalar bakteriyalarni yuk kiladi, bakteriyalar kupaygach, ozik 
yetishmasligi tufayli infuzoriyalar xam kamayadi. Organizmning muxitga mos 
kelishi uning xayot formulasi deyiladi. 
Kserofitlar, efemerlar, mezofitlar va boshkalar usimliklarning xayot 
formalari xisoblanadi. Xayvonlarning xam xayot formalari mavjud bulib ularni bir 
kancha alomatlarga karab klassifikasiya silish mumkin. M: sovuk konlilar va issik 


52 
konlilar xayvonlarning iklimi bilan boglik xayot formalari xisoblansa xayvonlar 
oziklanishiga karab ut xur, yirkich kabi turlarga bulinadi. Xayvonlar shuningdek 
yashash sharoitiga karab kuruklikda, daraxtda suvda yashovchi turlarga bulinadi. 
Suv biosenozlari yashash sharoitlariga karab ikita asosiy bioxurlar 
gruppasiga bental bioxurga kiradi. Bental organizmlari bentoz deyiladi. Pelagial 
bioxur organizmlari yana ikki gruppaga plankton va nektonga bulinadi. Suvda 
passiv suzib yuradigan (suv okizib yuradigan) barcha mayda organizmlar plankton 
deb ataladi. 
Suvda uzlari suzib yuradigan organizmlar esa nekton deb ataladi. 
Bakteriyalar bakton plankton organizmlarga tipik misol buladi, bir litr suvda bir 
necha mln indivetga yetarli, shu sababli suv xavzasidagi planktonning umumiy 
biomassasi juda katta. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə