51
Konservantlar tashki muxitdagi xar xil birikmadlarni uziga singdirish va
boglash kobiliyatiga ega bulgan kolloid moddalardir. Yer sharida oksil moddalar
vujudga kelgan suv xavzalarida konsevanlarning paydo
bulishi muxim vokea
buldi, chunki organik birikmalarning ilgari bir tekis taksimlanishi urniga endi ular
eritmada tomchiga uxshab tup -tup bulib koldi.
Koaservat tomchilar uz strukturasiga ega bulgan kandaydir aloxida narsa
bulib, xar bir tomchi tashki muxitdagi xar xil birikmalarni uziga singdrishi va
boglash kobiliyatiga ega bulgan. Demak koaservat tomchilar tevarak atrofdagi
muxitdan xar xil moddalarni uzlashtirib olib kattalashib, kuyuklashib,
mustaxkamlanib borgan. Natijada shunday tomchilar paydo bulganki ularning
ichki tuzilishi va tarkibi shu tomchilarning barkaror bulib, uzok vakt yashashigina
emas, balki usishi va bulinib kupayishiga ya'ni usi xamda bulinib kupayish
xususiyatiga ega bulgan ikki tomchi ajrralishiga imkon bergan. Shunday kilib
dinamik jixatdan barkaror va bulinib kupayish xususiyatiga ega bulgan.
Tomchining vujudga kelishi okibatida murakkab ammo
jonsiz organik xosila tirik
mavjudotga aylangan. Bu mavjudotlarning ichki tuzilishi xam vakt utishi bilan
toboro murakkablashib borgan xamda oziklanish nafas olish usish va kupayishga
toboro moslashgan. Okibat natijada dastlabki tirik organizmlar paydo bulganki,
ular butun organik olamga asos solgan. Buning uchun orada ming ming yillar utdi.
Yer sharida usimliklar bilan bulmagan xayvonlar bulmagani kabi, xayvonsiz
usimliklar xam yuk. Xayvon va usimliklar xar xil gruppalardan iborat bulsada,
lekin ular (xayvonlar va usimliklar) dunyosi
bir butun yashab, doimo alokada va
uzaro munosabatdadir. Bu joyda paydo bulgan va bir biri bilan uzviy alokada
rivodjlangan xayvonlarning mikroorganizmlarning va usimliklarning barkaror
Turkumi BIOSENOZ deyiladi.
Urmon, dasht, chul va boshkalar biosenozga yakkol misoldir. Biosenoz
negizini tirik moddani xosil kiladigan yashil usimliklar tashkil etsa xam, lekin tirik
organik moddani istemol kiluvchi xayvonlar va mikroorganizmlar biosenozda
albatta ishtirok etadi. Demak biosenozga kiradigan turlar va jinslar uzlarining
yashashi va kupayishi uchun zarur bulgan xamma narsani mazkur biotokdan oladi.
Biosenozlarning muxim belgisi-ekologik sistemada birgalikda xayot kechirayotgan
turlar soning uz-uzidan «avtomatik» ravishda boshkarilishidir.
M: usimlik turlari iklim va tuprok sharoitiga boglik xolda oz yoki kup
buladi. Xayvon turlarining soni asosiy ozik bulgan
usimliklarning oz kupligiga
boglik. Usimliklar bilan oziklanadigan bir xil xayvonlar yirtkich xayvonlar uchun
ulja buladi. Demak biosenoz usimliklari kancha kup bulsa, uning xayvonlari xam
shuncha kup va xilma xil buladi. Biosenozda turlarning uz uzini boshkarishda
mikroorganizmlar tipik misol buladi. Organik koldiklarda bakterialar uchraydi
bakteriyalarning kupayishi infozoriyalarning tez uchrashi
uchun kulay sharoit
tugdiradi. Infuzoriyalar bakteriyalarni yuk kiladi, bakteriyalar kupaygach, ozik
yetishmasligi tufayli infuzoriyalar xam kamayadi. Organizmning muxitga mos
kelishi uning xayot formulasi deyiladi.
Kserofitlar, efemerlar, mezofitlar va boshkalar usimliklarning xayot
formalari xisoblanadi. Xayvonlarning xam xayot formalari mavjud bulib ularni bir
kancha alomatlarga karab klassifikasiya silish mumkin. M: sovuk konlilar va issik
52
konlilar xayvonlarning iklimi bilan boglik xayot formalari xisoblansa xayvonlar
oziklanishiga karab ut xur, yirkich kabi turlarga bulinadi. Xayvonlar shuningdek
yashash sharoitiga karab kuruklikda, daraxtda suvda yashovchi turlarga bulinadi.
Suv biosenozlari yashash sharoitlariga karab ikita asosiy bioxurlar
gruppasiga bental bioxurga kiradi. Bental organizmlari bentoz deyiladi. Pelagial
bioxur organizmlari yana ikki gruppaga plankton va nektonga bulinadi. Suvda
passiv suzib yuradigan (suv okizib yuradigan) barcha mayda organizmlar plankton
deb ataladi.
Suvda uzlari suzib yuradigan organizmlar esa nekton deb ataladi.
Bakteriyalar bakton plankton organizmlarga tipik
misol buladi, bir litr suvda bir
necha mln indivetga yetarli, shu sababli suv xavzasidagi planktonning umumiy
biomassasi juda katta.
Dostları ilə paylaş: