University of econimocs and pedagogy iqtisodiyot va pedagogika fakulteti

11.6. Prognozlashtirishni mukammalashtirishning muhim yо‘nalishlari Prognozlash bu kelajakni, harakatdagi hatosini baholash, shuning uchun

makroiqtisodiy jarayonlarni, tarmoqlarni о‘zaro aloqadagi holatlarini prognozlashda kо‘proq dinamik tarmoqlararo balans modellardan foydalanish maqsadiga muvofiq hisoblanadi.

Prognoz natijalarning sifatini oshirish uchun prognoz obyektning xususiyatlarini chuqur о‘rganib, uning har bir elementini vaqt birligida о‘zgarishini chuqur о‘rganish, tadqiqot qilish zarur. Iqtisodiyotning makrodarajasi о‘ta murakkab tizim hisoblanadi. Chunki barcha tarmoqlar bir biri bilan bevosita ajralmas holda bog‘liqdir. Alohidabir tarmoqning rivojlanishini prognoz qilmoqchi bо‘lsak, uning boshqa tarmoqlar bilan bog‘liqlik darajasini inobatga olmaslik prognoz natijalarini talablarga о‘liq javob bermaydi.

Prognoz asosida makrodarajada shakllantirilgan rejani amalda bajarilishini ta’minlash, tarmoqlar о‘rtasida disproporsiya bо‘lmasligi, tarmoqlararo materiallar xarajatlari qanday bо‘lishi kerakligi, yakuniy, yalpi va materiallar xarajatlari о‘rtasidagi miqdoriy bog‘liqlikni aniqlash faqat tarmoqlararo balans modellari asosida amalga oshirilishi mumkin.

11.7. Mahsulot xom ashyo nomenklaturasiga asoslangan modellar

Ishlab chiqarish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin. (shartli bir yillik holat) Oddiy ishlab chiqarish jarayonida ni miqdordagi ishlab chiqarish resurslarni ishlab chiqarish jarayoniga kiritildi va j-turdagi N miqdorli mahsulot ishlab chiqarildi.

		Ишлаб				жамғарма
Ишлаб				Маҳсулот
чиқариш		чиқариш
ресурслари		жараёни				экспорт

11.1-Rasm. Oddiy ishlab chiqarish jarayoni
Ushbu jarayon iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini о‘zaro bog‘liqda va bevosita о‘zaro aloqada bо‘lgan holda amalga oshiriladi. Tarmoqlar о‘rtasida ishlab chiqarish xarajatlari harakatini, natijada yakuniy va yalpi ichki mahsulotlar ishlab chiqarish holatini quyidagi statik tarmoqlararo balans orqali ifodalash mumkin.

Statik tarmoqlararo balans ustunlarida moddiy xarajatlar tuzilmasi va har bir tarmoqning sof daromadi aks ettirilgan.

Moddiy xarajatlar va sof daromad jami tarmoqning yalpi mahsulotiga teng. Birinchi iste’molchi tarmoqning yalpi mahsuloti quyidagicha bо‘ladi:

		 X		 X		 Х	... Х		V  m 		n		V  m
X	1		11		21			n1			х
							31		1	1		 i1		1	1
												i1

Barcha tarmoqlar uchun ham quyidagi tenglik о‘rinli.

n X _j  x_ij V _j  m_i , bu yerda j=1,n i1

Statik tarmoqlararo balans qatorlarida har bir moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i bir yillik mahsulotining taqsimlanishi tо‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan.

N-jadval bо‘yicha birinchi qator quyidagi tenglama orqali ifodalanishi mumkin,

ya’ni:

 Х

 Х

 Х

... Х

Y 

n

Y

Х

1

11

12

13

1n

x

1

 ij

1

j1

Shuningdek boshqa tarmoqlar bо‘yicha quyidagi umumiy tenglamani asos qilib olish mumkin.

, (iTarmoqlararo balans parametrlari о‘rtasidagi bevosita aloqalarni iqtisodiy baholash uchun turli kо‘rinishdagi koeffitsiyentlardan foydalanish mumkin. Hisobot davridagi tarmoqlararo balans ma’lumotlaridan foydalanib bevosita moddiy xarajatlar koeffitsiyentlarini (aij) tarmoqlararo material oqimlari miqdorini iste’mol qiluvchi tarmoqlar yalpi ichki mahsuloti nisbati orqali hisoblash mumkin, ya’ni

j

Bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari kvadrat matritsani tashkil etadi.



а

а

а

...а





11 12 13

1n





а

а

22

а

23

...а

2n





21



А 

а

а

а

...а



32

33

34



31



...................









а

а

а

...а





n1

n 2

n3

nn 

Agar aij ning qiymati aniq bо‘lsa tarmoqlararo xarajatlar oqimi quyidagicha topiladi.

Xij=aijXj

Yuqoridagi formuladan qator bо‘yicha tarmoqning yalpi ichki mahsulotini quyidagicha hisoblash mumkin:

• 
  _i  а_ij Х _j У_iⁿ i1