Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
80
UOT 394 XAQANİ ŞİRVANİ YARADICILIĞINDA AİLƏ-ÖVLAD TƏRBİYƏSİ DADAŞZADƏ ƏHLİMAN İBRAHİM oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, müəllim e-mail: ehliman.@gmail.com Açar sözlər: Xaqani, Azərbaycan, tərbiyə, saray, qayğı, sənətkar, hörmət
Böyük Azərbaycan şairi Xaqani 1120-ci ildə Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Məlhəm kəndində sənətkar ailəsində anadan olmuşdur. Xaqani şairin ədəbi təxəllüsü, Əfzələddin onun kamillik ləqəbi, adı isə İbrahimdir. Şair babasından tutmuş yaxın qohumlarına qədər bütün ailə üzvlərinə şeir yazmış, onların xarakterinin əsas cizgilərini vermişdir. Xaqaninin şair kimi yetişməsində, tərbiyəsində əmisi Ömər Osman oğlunun xüsusi rolu olmuşdur. O, Xaqanini övladlığa götürüb doğma balası kimi səbr və təmkinlə onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olmuş, ona ilahiyyat, nücum, təbabət, fəlsəfə, riyaziyyat elmlərinə dair bilikləri öyrətmişdir. Xaqani ilk şeirləri Həqayiqi (həqiqətləri sevən) təxəllüsü ilə yazmışdır. Bu təxəllüsü ona əmisi vermişdir. Xaqani dərin kədərlə qarşılamış, çoxlu mərsiyələr yazmışdır. Xaqani şeir sənəti sahəsində təkmilləşməsinə müəllimi, Şirvanşahlar sarayının məlum üş-şüərası (şairlər padşahı) Əbü-Əla Gəncəvi güclü təsir göstərmiş, onu şagirdlərindən üstün tutaraq yeganə qızını Xaqaniyə vermiş, Şirvanşahlar sarayına apararaq III Mənuçöhrə tanıtmış, saray şairləri sırasına daxil olmasına şərait yaratmışdır. Ona Xaqani ləqəbini də o vermişdir. III Mənuçöhrün vəfatından sonra hakimiyyətə gələn Axsitanın dövründə Xaqaninin sarayda vəziyyəti xeyli çətinləşmişdir. Xaqaninin səylərinə baxmayaraq, Axsitan ona münasibətini dəyişməmişdir. Ona görə də sarayda Xaqani dərin mənəvi və ruhi iztirablar keçirmişdir. O, həmin illərdə Kəbə hesab etdiyi vətəni Şamaxıdan çıxmağa çalışmışdır. Xaqani 1156-cı ildə 36 yaşında Məkkəyə getmək bəhanəsi ilə Şirvanşahdan çıxmağa icazə ala bilir. Bir ilə qədər çəkmiş səfər zamanı bir çox Şərq ölkələrini, Ərdəbil, Həmədan, Bağdad, Şam, Mosul, İsfahan kimi mədəniyyət mərkəzlərini gəzib görkəmli alimlər və dövlət xadimləri ilə görüşür. O gəzib gördüyü yerlərin iqlimi, coğrafi şəraiti, əhalinin məişəti, əxlaqı, adət-ənənələri ilə tanış olur. Həmin səfərin nəticəsində Xaqani Azərbaycan ədəbiyyatına Sasanilər dövlətinin dəbdəbəsini, keçmiş mədain sarayının zər-zinətini, xərabələrini yüksək poetik bir dillə təsvir edir. “Töhfət-ül-İraqeyn” adlı məzmun səfərnaməsində isə Xaqani ata və anasından, onlara səmimi münasibətindən, qohumlarından, gəzdiyi ölkələrdən, rast gəldiyi adlı-sanlı adamlarından söhbət açır. Xaqani ikinci dəfə Şamaxıdan çıxmaq istəyərkən tutulub Şabran qalasına salınır. Yeddi aydan sonra Xaqani həbsxanadan buraxılır. Zindandakı ağır günlərini “Həbsiyyə” əsərində təsvir edir. Xaqani Məkkə ziyarəti bəhanəsi ilə Şamaxını tərk edir. Məkkəyə ikinci səfərindən sonra o, Şirvana qayıdır. Onun həyatının son illəri çox kədərli olmuşdur. Bir-birinin ardınca arvadı, qızı, oğlu vəfat edir. Şirvanda həyatı ağır keçdiyindən Xaqani Təbrizə köçür. Xaqani 1199-cu ildə Təbrizdə vəfat edir. Xaqani elmə, elm öyrənməyə yüksək qiymət vermiş, böyüklərin ağıl və elmindən sağ və sol əli doldurmağı, özünü elm və bilik kölgəsində saxlamağı, dövlətə zəhmətlə, biliklə çatmağı zəruri saymışdır. O, biliyi, etibarı kişinin şərəfi adlandırırdı. Ağıllı insanlar xalq üçün qənimətdir. Ağıllı adamlar ziyan çəksə də, xalq üçün çalışırlar. Loğvalanmayan adamları xalq çox sevər. İnsanlar var-dövləti ilə deyil, hikməti ilə öyünməlidirlər. Xaqani ata qayğısı və ana nəvazişini yüksək qiymətləndirərək uşaqların tərbiyəsində onların xidmətlərini xüsusi qeyd edir. Anasının köməyi sayəsində müdriklik zirvəsinə yüksəldiyini yazır. O, bütün övladlara nəsihətində deyirdi: -“Hər nə etsən, ana haqqını unutma. Ana canını sənə qurban edib”. [1,49] Xaqani deyirdi ki, olmasaydı ana zəhməti, qazana bilməzdim mən bu şöhrəti [2,59]. Xaqani Şirvani övlad tərbiyəsində ata-ananın roluna yüksək qiymət verərək “Töhfət-ül İraqeyn” adlı əsərində yazırdı: Atam Nəccar Əlidir, o, məni böyüdüb, çörək verəndir. Mənim borcum onun Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 1 2017
81
bütün zəhmətinin əvəzini ödəməkdir. Atam öz ailəsini çox sevirdi, mənim borcum ailəni qoruyub saxlamaqdır, atam mənə toxunub zərər gətirən hər bir şey üçün canını verməyə hazır idi.
Xaqani onun inkişafına ruh verən ananın tərifinə bir neçə şeir həsr etmişdir. Xaqani yazırdı: “Mənim şeirimin az-çox şöhrət qazanmasının səbəbi anamdır. Anam ismət aləmində çox möhtərəm bir şəxsiyyət idi. O, Züleyxa kimi bir xanım, hüsnündə isə Rum gözəli idi. Anam övladlarına xüsusi qayğı göstərirdi. Atam anama Quranı qəbul etdirmişdir. Anam öz paklığı və ləyaqəti ilə nəinki övladlarına, hətta bütün qadınlara nümunə idi. Bütün şirvanlılar anamdakı yüksək keyfiyyətlərə görə şirvanlı olmaları ilə fəxr edirdilər. Mənim başıma Şirvanda min bəla gəlsə də, hara getsəm, yenə Şirvana qayıtmalı olurdum”. Onun ruzu ilə xoş olar halım, Onun duası ilə gülər iqbalım. Onun hər sözündən alıram nüvvət; Qəlbini şum etdi, verdi nəsihət, Düşmən tənəsilə kəsilsə yolum, O zəif qarıdan güc alar qohum. Onun duaları olmasaydı, ah! Ömrüm puç olardı, yəqin bir sabah! [3,59] Xaqani Şirvanı özünün “gənclərə nəsihət” adlı şeirində bu gün də müasir gənclik üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən fikirlər söyləmişdir. Xaqani deyirdi ki, ey cavanlar, fitnə törətməkdən, fitnəkar olmaqdan həmişə uzaq olmağa çalışın. Xaqani daha sonra gənclərə nəsihət edirdi ki, bilin və agah olun ki, hiyləgərlik və oğurluğun əvvəli xoşdursa, sonluğu isə əlin kəsilməsi ilə qurtarır. Xaqani gənclərə məsləhət görürdü ki, bir kiçik adama nəvaziş etsən, sənin böyüklüyün heç vaxt əlindən getməz. Xaqani daha sonra gəncliyə nəsihət edirdi ki, gördüyü hər kəsi insan zənn etmə, elə insanlar var ki, zatən, onlar şeytandır. Boyun böyüklüyü deyildir gərək, Hümmət böyük olsun, bir də ki, ürək... Dünyada ağıl tək bir ustad varmı? O bir qul yanında şagird olarmı? Ədəbdən canına bir tilsim düzəlt, Kəsranın ğacına ədəbdir zinət. Qorun pis adamadan, anla ki, onlar Əqrəb tək kor olar, ilan tək lal, kar. [3,178] Xaqani həddən artıq ailəcanlı adam olmuş həyat yoldaşını, uşaqlarını dərin məhəbbətlə sevmişdi. Həyat yoldaşının və oğlunun ölümünə həsr etdiyi şerindən bu daha aydın görünür:
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|