Урмийа ханлыьы
Yüklə 1,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
169 rilməsinə və calağın möhkəm tutmasına kömək edəcək yardımçı vasitələrdən istifadə olunmurdu. Dəmirçilik sənətində nisbətən az tətbiq olunan bu üsulla, əsasən, xırda məmulatlar hazırlanırdı. Göründüyü kimi, Urmiyalı dəmir ustaları çoxəsrlik əməli təc- rübə nəticəsində metalların xassələrini dərindən müşahidə edib öy- rənməklə, istehsal texnologiyasının təkmilləşdirilməsinə və beləlik- lə də daha mükəmməl əmək alətləri hazırlamağa nail ola bilmişlər. Qaynaq ənənəvi Urmiya dəmirçilik sənətində başlıca yer tutsa da, dəmir məmulatının. Xüsusilə kəsici alətlərin hazırlanması daha bir sıra texnoloji proseslərlə bağlı idi. Məmulat növündən asılı ola- raq istehsal prosesində dibçıxarma, küpaçma, sulğuc-çıxarma, dişə- mə, növsalma və s. kimi bir sıra texnoloji üsullardan istifadə olunur- du. Bu əməliyyatların çoxu spesifık səciyyə daşımaqla, müəyyən qrup alətlərin hazırlanmasında tətbiq olunurdu. Məsələn, dibçıxar- ma dəryaz və qırxlığın, küpaçma nacaq, balta, kərki, təxa və çəki- cin, sulğucçıxarma dəhrə və qiyməkeşin, dişəmə isə çinin hazırlan- masında tətbiq edilirdi. Soyuq silahlarm (xəncər, qılınc) hazırlan- masında növsalma əməliyyatmdan istifadə olunurdu. Bunlardan fərqli olaraq tamamlama əməliyyatları (sığalçəkmə və s.) qismən ümumi səciyyə daşıyırdı. Dəmir məmulatlarının hazırlanması prosesində ”Qara iş” görülüb başa çatdırılandan sonra tamamlama əməliyyatına başlanılırdı. Bu məqsədlə ilkin formaya salınmış iş nər çəkiclə döyülüb lazımi həddə salınır, əyilmiş və ya xaşallanmış hissələri tapdanıb (döyülüb) düzəldilirdi. Döymə əməliyyatından çıxmış “iş”in üzərində isə, adətən, zərbə izləri qalırdı. Ona görə də həmin izlər törpü və yeyə vasitəsilə sürtülüb hamarlanırdı, Bir qayda olaraq, dəmir məmulatı qaynar halda törpülənir, soyuq halda yeyələnirdi. Həmçinin, kəsici alətlərin hazırlanmasında ən vacib əməliyyatlardan biri onlara düzgün suvermə idi. Məlum olduğu kimi, kəsici alətlərin tiyəsi poladqarışıq dəmirdən hazırlandığından qızdırılan zaman sərtliyni itirirdi. Poladın sərtlik xassəsi aləti yeni- dən qızdırıb suyatutma yolu ilə bərpa edilirdi. Urmiya dəmirçilik sənətində ən bəsit əməliyyatlardan biri çar- xatutma idi. Müəyyən qədər peşə məharəti tələb cdən bu əməliyyata 170 düzgün əməl etmədikdə alətin tiyəsi qızır və ağzının bir üzü çox yonulub əks tərəfə qatlanırdı. Sənət dili ilə buna ”qılov” deyilirdi. Qılovlu alət kəsəndə küt və yorucu olur. Urmiyalı dəmir ustaları təzə məmulat düzəltməklə yanaşı, sı- nıb korlanmış, yaxud kütləşmiş alətləri təmir etməklə də məşğul olurdular. Təmir işinin də özünəməxsus istehsal üsulları formalaş- mışdı. Adətən, qalın kütləli məmulatlar (balta, tapun və s.) zodlama üsulu ilə təmir olunurdu. Bu məqsədlə alətin sınığına müvafiq öl- çüdə kəsilmiş şığanı məmulatla birgə qızdırıb istidöymə yolu ilə bir-birinə calayırdılar. Urmiya dəmirçiliyində sınıq məmulatın calaq edilməsi qadaq- lama üsulu ilə də görülürdü. Qadaqvurma ən çox təsərrüfat alətləri- nin təmirində tətbiq olunurdu. Bunun üçün məmulatm calaq edilə- cək hissələrini isti, yaxud soyuq halda sünbə ilə dcşib qadaq vasitə- silə bir-birinə bərkidirdilər. Kütləşmiş kəsici alətlər isə (balta, dəhrə, qiyməkeş və s.) ovxarlama üsulu ilə itilənib yenidən işlək hala salınırdı. Bu məqsədlə alətin ağac dəstəyini çıxarıb tiyəsini kürədə qızdırandan sənra məngənə arasında tutub isti-isti yeyələyirdilər. Əgər alətin künəsi çəx qalın olarsa, onu bir-iki əl istidöymə yolu ilə döyüb nazildir, sonra ovxarlayırdılar. Ovxarlama əməliyyatı əvvəlcə iri dişli, sonra xırda dişli, nəhayət, axırda narın dişli yeyə ilə gö- rülürdü. Dulusçuluq Dulusçuluq Azərbaycanda, eləcə də onun bir guşəsi olan Ur- miyada sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən biri olub. Mütəxəssislər sənətin bu sahvəsinin meydana çıxmasını neolit döv- rünə aid edirlər. Əvvəlcə, əsasən qadınların məşğul olduğu dulus- çuluq eneolit dövründə tətbiq edilən bir sınıfl texniki nailiyyətlər nəticəsində müstəqil sənət sahəsinə çevrilmişdi. İlk orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda dulus- çuluq istehsalı daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Monqol işğallarına qədər davam etmiş bıı yüksəliş dövründə dulusçuluqda güclü kə- 171 miyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Ayaqla hərəkətə gətirilən çarxın meydana gəlməsi, müxtəlif dulusçuluq mərkəzlərin- də şirli qablar istehsalının başlanması, dulus kül rələrinin kutləvi şə- kildə tətbiq edilməsi yüksək keyfıyyətli saxsı məmulatınııı. istehsalı üçün daha əlverişli şərait yaradırdı. Bu dövrdə saxsı qabların yayılması arealı Azərbaycanın de- mək olar kil bütün şəhər və vilayətlərini əhatə edirdi. Bir çox yaşa- yış məntəqələrində, ol cümlədən Beyləqanda aparılan arxeoloji qa- zıntılar nəticəsində Azərbaycanda şirsiz və şirli qablar istehsalının yüksək səviyyədə olduğunu sübut edən çoxlul materiallar aşkar edilmişdir. Müstəqil Azərbaycan xanlıqların mövcud olduqları XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsahnın aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikasından söhbət açmaq olar. Azərbaycanın dulus ustaları məişətin müxtəlif sahələrində işlə- dilən çoxlu gil məmulatları hazırlayırdılar. Etnoqrafık tədqiqatlar göstərir ki, məişətdə işlədilən dulusçuluq məhsulları öz təyinatlarına görə bir neçə qrupa bölünürdülər. Bunların arasında su qabları, yemək qabları, I süd məhsulları üçün qablar, evlərin qızdırılması və işıqlandınlması üçün nəzərdə I tutulan qablar əsas yer tuturdular. Təkcə məişətdə işlədilən su qabları I nm bir neçə növü-su daşımaq üçün (səhəng, cürdək, bardaq, şəhrəng, kuzə), «I saxlamaq və süf- rədə işlətmək üçün (küp, sürahı, qurqur, dolça, parç, tayqulp), yu- yunmaq və dəstamaz almaq üçün (aftafa, lülyəin və s.) çox müxtəlif saxsı qablar istehsal edilirdi. Ümumiyyətlə isə, dulus ustaları 50-dən çox müxtəlif növlü qab-qacaq istehsal etməyi bacarırdılar. Xanlıqlar dövrünə aid arxiv sənədlərində və digər yazılı mən- bələrdə Azərbaycanın Şamaxı, Şəki, Ərdəbil, Təbriz, Urmiya, Nax- çıvan, Gəncə, Ordubad və s. şəhərlərində saxsı məmulatının istehsa- lı barədə məlumat verilir. Yüklə 1,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|