Урмийа ханлыьы

 
163 
1 – “Mali cihət” vergisi vermək. Bu vergi məhsulun onda bi-
rindən ibarət idi. Əgər torpaq mülk sahibini toxum və kənd təsərrü-
fatı texnikası ilə əkilmişsə bu verginin miqdarı beşdə birə qalxırdı. 
Bağ və bostanın məhsulundan “mali cihət” vergisi üçdə bir nisbətin-
də idi. 
2 – Hər on ailə ağaya,  yaxud bəyə bir kişi və hər on beş ailə 
bir qadın xidmətçi verməyə borclu idi. 
3  –  Məhsuldan  verilən  “mali  cihət”  vergisi  torpaq  sahibinin 
anbarına  və  ya  göstərdiyi  yerə  məcburi  olaraq  əkinçilər  tərəfindən 
daşınmalı idi. 
4  –  Hər  əkinçi  ailəsi  öz  heyvanı  ilə  ildə  on  səkkiz  gün  mülk 
sahibinin  torpağını  pulsuz  əkib-becərməli,  mülk  sahibinin  köçünü, 
odununu  daşımalı,  ev  işlərinə  kömək  etməli  və  tapşırdığı  başqa 
işləri görməli idi. Torpağa bağlı olan kəndli bu işləri görməzsə, hər 
bir gün üçün mülk sahibinə 20 qəpik pul ödəməli idi. 
5  –  “Avraz”  adlandırılan  və  mülkədarın  torpağının  iki  gün 
ərzində  kənd  əkinçiləri  tərəfindən  kollektiv  surətdə  əkilməsini 
nəzərdə  tutan  xanlıq  dövründən  qalma  icbar  yenə  də  qüvvədə  idi. 
Kəndlilər bu məcburi işi də yerinə yetirməli idilər. 
6 – “Çöpbaşı” adıyla tanınan və otlaqlara aid olan xanlıq döv-
ründən  qalma  vergi  kəndlilər  tərəfindən  yerinə  yetirilir  və  ödə-
nilirdi. 
7  –  Mülkədarın  torpağında  müvəqqəti  olaraq  yaşayan  köçəri 
əkinçilər ailə başına dörd manat ödəməli idilər. 
Kəndlilərdən  alınan  vergilərin  sayı  və  miqdarı  müxtəlif  idi. 
Vergilərin  müxtəlifliyi, ilk növbədə, iqlim şəraitindən və tez-tez baş 
verən  feodal  ara  müharibələrinin  vurduğu  zərərdən  asılı  idi.  Məlum 
olduğu kimi XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın bütün xanlıq-
ları çox ağır siyasi şəraitlə qarşılaşırdılar. Tez-tez baş verən hərbi yü-
rüşlər, saray çevrilişləri kəndli təsərrüfatına da ağır zərbə endirirdi. 
Belə bir şəraitdə feodallar istər-istəməz yaşayış mənbəyi olan 
kəndli əməyini qorumaqda məcbur idilər. 
 

---

 
164 
Kənd təsərrüfatı 
 
Bildiyimiz  kimi  Urmiya  xanlığı  Səfəvi-Osmanlı  savaşlarının 
getdiyi  yerdə  bərqərar  olmuşdu.  Sonralar  Nadir  şah  Qırxlı-Avşarın 
apardığı  uzunmüddətli  müharibələr  nəticəsində  xalq  yoxsul  vəziy-
yətə düşmüşdü. Tarix boyu bir-birini əvəz edən savaşlar məhsuldar 
qüvvələrin  inkişafına  mane  olmuşdu.  Səfəvi-Osmanlı  dövlətlərinin 
sərhədində yaşayan kürd əşirətləri Urmiya əkinçilərinin əsas zərər-
vericisi  idi.  Məhsul  hasilata  gəlincə  “Əcəmin  malı  halaldır”  deyən 
kürd basqınçıları Urmiyaya yürüş edirdilər. 
Urmiya vilayəti ərazisinin böyük bir hissəsi əkinçilik üçün ya-
rarlı olduğuna görə burada buğda, arpa, darı, çəltik, pambıq, tütün, 
mərcimək,  noxud  əkib-becərir,  bağçılıq  və  bostançılıqla  məşğul 
olurdular. 
Otlaqların bol olması Urmiyada maldarlığın inkişafı üçün əl-
verişli şərait yaradırdı. Xırda və iribuynuzlu mal-qara bəsləyən Ur-
miya vilayətinin əhalisi dəri aşılamaqla, yağ-süd məmulatlarının is-
tehsalı ilə də məşğul olurdu. 
Urmiya  xanlığınıın  iqtisadiyyatının  əsas  sahələri  olan  əkin-
çilikdə, maldarlıqda natural təsərrüfatçılığın aparıcı mövqedə olması 
və xanlıq dövründən qalma torpaq mülkiyyəti formalarının və isteh-
sal münasibətlərinin qüvvədə qalmasıdır. 
Urmiya xanlığı üzrə əkilən torpaqların əksəriyyəti dənli bitki-
lər və pambıq üçün istifadə olunurdu. Misal üçün, üçün, 1200 xal-
var əkilən torpağı  olan  Urmiya mahalında 600  xalvar torpaq sahə-
sində buğda və arpa, 500 xalvar torpaq sahəsində pambıq, 100 xal-
var torpaq sahəsində çəltik əkirdilər. 
 
Pambıqçılıq 
 
Xanlıqlarının kənd təsərrüüfatında pambıqçılıq və ipəkçilik də 
müəyyən  yer  tuturdu.  Xanlıqlar  dövründə  pambıq,  ipək  istehsalı 
Urmiya, Marağa və Ərdəbil xanlıqlarında daha geniş yayılmışdı. 

---

 
165 
Xanlıqlarda  pambıqçlıqla  məşğul  olan  kəndlilərin  sayı  ilk 
illərdə  çox  az  idi.  İstehsal  edilən  pambıq  məhdud  miqdarda  olub, 
yalnız  yerli  əhalinin  ehtiyacının  ödənilməsinə  sərf  olunurdu.  Lakin 
XVII  əsrin  axırlarından  başlayaraq,  pambıq  alveri  ilə  məşğul  olan 
bir  sıra  xarici  tacirlərin  Azərbaycana  gəlməsi,  həmçinin  bazarlarda 
pambığa olan tələbatın artması onun istehsalının genişlənməsinə sə-
bəb oldu. Tacirlər öz ölkələrinə xammal, o cümlədən pambıq gön-
dərməklə  məşğul  olurdular.  Doktor  Tağı  Bəhraminin  verdiyi  mə-
lumata  görə,  1667-ci  ildə  Stakonk  adlı  amerikalı  keşiş  birinci  dəfə 
olaraq  Urmiyəyə  yerli  çeşiddən  fərqlənən  yüksək  keyfiyyətli  pam-
bıq  toxumu  gətirmişdir.  Bundan  sonra  həmin  növ  pambığın  əkini 
bütün  vilayətdə  yayılır.  XVIII  yüzilin  ikinci  yarısı  və  XIX  əsrin 
əvvələrində çoxlu miqdarda əla növlü pambıq Urmiya xanlığından 
başqa ölkələrə aparılırdı. 
Azərbaycan  xanlıqlarında  ipəkçiliyin,  pambıqçılığın  inkişafı 
və onların qonşu ölkələrə ixrac edilməsi inkişaf etməkdə olan pul-
mal tədavülünə müəyyən qədər müsbət təsir göstəriridi. 
Xanlıqlarda,  xüsusi  ilə  Təbriz,  Marağa,  Sərəb  və  Urmiyada 
geniş  tut  ağacları  sahələri  var idi ki,  bu da həmin vilayətdə ipəkçi-
liyin inkişafına əlverişli şərait yaradırdı. 
Xanlıqlarda  bostançılıq  və  tərəvəzçilik  də  geniş  yer  tuturdu. 
İstehsal  edilən  bitki  yağı  dərmanların  hazırlanmasında,  metalların 
pasdan  qorunmasında,  evlərin,  hərbi  düşərgələrin  və  müharibələr 
zamanı döyüş meydanlarının işıqlandırılması işində istifadə edilirdi. 
Bitki yağları içərisində gərçək yağına tələbat daha çox olduğu üçün, 
onun hazırlanmasına xüsusi diqqət verilirdi. 
 
Sənətkarlıq 
 
Urmiya xanlığının əhalisinin əsas faizi avşarlardan ibarət idi. 
Avşar eli Oğuz ulusunun içində mədəniyyəti ilə seçilirdi. Bu da on-
ların  güclü  soy  duyğusu  ilə  bağlı  idi.  Avşarlar  soy-köklərinə  hör-
mətlə  yanaşırdılar.  Onlar  özgəni  söyməz,  özlərini  öyməzdilər.  Bir-
liyi, bütövlüyü siyasət halına gətirmişdilər. Birlikləri sayəsində rifah 

---