Урмийа ханлыьы

 
172 
Tоxuculuq 
 
Urmiya qədim toxuculuq mərkəzlərindən biridir. Urmiya gölü 
yaxınlığındakı Həsənlu təpəsindən aşkar edilmiş qızıl camın (e. ə. I 
minillik) səthində üstünə çul salınmış şir təsviri və başqa tapıntılar 
bu  bölgədə  xalça  sənətinin  nə  qədər  qədim  tarixə  malik  olduğunu 
göstərir. 
Urmiya  xanlığının  iqtisadi  yaşamında  qoyunçuluq  təsərrüfatı 
ilə bağlı olan toxuculuq sahəsi önəmli yer tuturdu. Onların toxucu-
luq məhsullarından kilim, cecim, keçə, çadır, çuval, məfrəş, xurcun, 
hor, heybə və sairə el-elat arasında  yüksək dəyərləndirilirdi. Avşar 
elinin  bin  tutub,  buta  bağladığı  yerlərdə  «Avşar»  adlı  xalça  toxu-
nurdu.  Avşar  xalçaları  bütün  Şərq  köçərilərinin  istehsal  etdikləri 
xalçalar arasında ən kefiyyətlisi və zərifi hesab olunurdu. Tehranda 
çıxan  «Bərrəsi-ye  sənət-e  fərş  dər  İran»  nəşrinin  verdiyi  bilgiyə 
görə, Urmiyada istehsal edilən xalça növləri içərisində  «Avşar» və 
yaxud  «Əfşari»  adlı  xalçalar  daha  gözəl,  daha  keyfiyyətli  idi. 
«Avşar» xalçalarının alıcısı çox olduğundan sonralar belə xalıların 
istehsalı Azərbaycanda və İranda yayılmağa başlanmışdı. 
Avşar ulusu həm çöl, həm də el dönəmində tutarlı mədəniyyət 
örnəkləri yaratmışdır. 
Xanlıq dövründə Urmiyada xalça istehsalı xeyli  genişlənmiş, 
hər mahalın özünün xalçaçılıq karxanası olmuşdur. Bu dövrdə xal-
çaçılıq sənətinin inkişafı gələcəkdə xalçaçılıq məktəbinin yaranma-
sına zəmin yaratdı. 
 
Ticarət 
 
Feodal  pərakəndəliyi, daxili  çəkişmələr, çoxsaylı gömrük  rü-
sumları, hər bir xanlığın özünün pul vahidinin olması, ölçü, çəki sis-
teminin müxtəlifliyi, vergi və rüsumların toplanmasının tez-tez ilti-
zama  verilməsi  kimi  faktorlar  xanlıqlarda  sənətkarlıq  və  ticarətin, 
bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafına xeyli ziyan vurmuşdur. 

---

 
173 
XVIII əsrdə demək olar ki, Urmiyada karvansaraylar tikilmə-
mişdir.  Bu  ticarət  yollarının  bağlanması  və  ticarətin  zəifləməsi  ilə 
əlaqədar idi. 
Urmiyada  çəki  vahidi  xutgər  idi.  Bu  vilayət  əlverişli  ticarət 
yollarının  üzərində  yerləşdiyindən  digər  xanlıqlara  nisbətən  geniş 
bazarı  vardı.  Rus  tarixçisi  İ.  P.  Berezin  bazarlardakı  ümumi  vəziy-
yəti belə təsvir edir: “Əhalinin çox əksəriyyəti səhərdən axşama qə-
dər bazarlarda dolaşırlar. Varlı kişi və qadınlar bazarlara öz nökər-
ləri ilə gəlirlər. Onların arxalarında və qabaqlarında gedən nökərlər 
qarşıya  çıxan  bir  şeyi  itələyib  yol  açmağa  çalışırlar.  Yüklü  və 
yüksüz heyvanların dolaşmaları bazardakı hərəkəti daha da çətinləş-
dirir.  Ümumi  basabas,  o  yan  bu  yana  qaçan  hanbalların  hay-küyü, 
dəmirçi, dülgər, misgər dükanlarından ucalan çəkic səsləri, at və eş-
şəklərin  səs-küyü,  yük  daşıyanların  “xəbərdar”  səsləri,  itələnib 
kənarlarda yıxılmış yoxsulların iniltisi, dilənçilərin “ya Əli, ya Hü-
seyn”  nalələri,  piştaxta  üzərində  oturan  tacirlərin  pulsuz  mal  apar-
maq  istəyən  dövlət  məmurları  ilə  söyüşmələri,  qəsidə  oxuyan  dər-
vişlərin səsləri və sairə ilk dəfə bazarı müşahidə edən avropalılarda 
unudulmaz bir xatirə yaradıb”. 
Səyyah Q. Druvil yazır ki, o Urmiya bazarında olarkən bir çö-
rəkçinin  müəyyən  edilmiş  qiymətdən  baha  satdığının  və  darğa  tə-
rəfindən cəzalandığının şahidi olmuşdur. Darğa çörəkçinin öldürül-
məsi haqqında göstəriş verir. Lakin Q. Druvilin bu hadisəni müşahi-
də etdiyini görərək. Ölüm fərmanını müqəssirin burun və qu-laqla-
rının kəsilməsi ilə əvəz edir. Hökm icra edildikdən sonra darğa üzü-
nü  çörəkçiyə  tutaraq  deyir:  “Get  bu  kişiyə  dua  et  ki,  təkcə  burun-
qulağın kəsildi elə özün sağ qaldın”. 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
174 
 
Mövzu 
 
MƏDƏNİYYƏT 
 
 
Xanlıq dönəmində yazıb-yaratmış şəxsiyyətlər 
 
Şairləri 
 
Minnət Məhəmmədkərim xan Qasımlı-Avşar 
 
Minnət Məhəmmədkərim xan Avşar Isfəhan şəhərində anadan 
оlmuşdu. Nadir şah Qırxlı-Avşarın  hakimiyyəti dönəmində Tеhran 
şəhərinin hakimi idi. Bir çоx müharibələrdə böyük igidliklər göstər-
mişdi. 
Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar оnu Məhəmmədisa xan Qasımlı-
Avşarın yеrinə Urmiyaya hakim təyin еtmişdi. 1745-ci ildə Urmiya-
nın  hakimi  оlarkən  Nadir  şaha  qarşı  çıxdığından  tutulub  kоr  еdil-
mişdir. 
Məhəmmədkərim xan şair idi. Minnət təxəllüsü ilə incə təbli 
şеirlər yazırdı. Şеrlərindən örnək. 
Bu gеcə səndən ayrı ahımın tüstüsündən gülşən еlə qaraldı ki, 
Səhər bülbül öz yuvasının yоlunu tapa bilmədi. 
 
 
Mina Firudin bəy Avşar 
 
Firudin  bəy  Urmiya  civarında  anadan  оlmuşdu.  Mükəmməl 
mədrəsə təhsili almışdı. Ünlü ədəbiyyatşünas və biоqraf Məhəmmə-
dəli  Tərbiyət  «Danişməndani-Azərbaycan»  kitabında  yazır:  «Fətəli 
xan  Avşar  Urməvinin  qulamzadələrindəndir.  Isfahanda  uşaqlığında 
Fətəli  xanın  оğlanları  Rəşid  bəy  və  Cahangir  xanla  bir  yеrdə  bö-
yüyüb,  bоya-başa  çatmış,  bu  ölkədə  Dərviş  Məcid,  Azər,  Hatif, 

---

 
175 
Səbahi,  Aşiq  və  Müştaq  kimi  şеir  və  ədəbiyyat  sеvən  şəxslərdən 
tərbiyə  alıb,  görkəmli  şеirşünas  və  söz  ustası  оlmuşdur.  Оnun  bir 
sıra gözəl məzmunlu və məlahətli şеirləri vardır. 
Firidun bəy bir müddət Isfəhanda müəllifin («Nigaristan-Dara 
əsərinin  müəllifinə  işarədir)  yanında  оlmuş,  daha  sоnra  Azərbay-
cana,  Urmiya  şəhərinə  gəlib,  Hüsеynqulu  xan  Bəylərbəyi  Avşarın 
yanında xidmət еtmiş və hicri qəməri 1235 (1819)-ci ildə оrda vəfat 
еtmişdir. Aşağıdakı bеytlər оnundur: 
 
Hər gеcə bir fəsil, aman rəqibin ayıq bəxtindən, 
Fələk ölüm yuxusunda, sanki hеç ayılmır оndan. 
 
Bu dоqquz fələk yansa təəccüb еtməsin hеç kəs, 
Mən оn nəfəsli quşam bunlardır bir nеçə qəfəs». 
 
 
Aşıq Mustafa ( ? - 1871) 
 
Aşıq Mustafa Urmiyanın Sitanabad kəndində dünyaya gəlmiş-
di. Dogum tarixi dəqiq bilinmir. Uzun müddət çobanlıq edib. Röya-
sında  bir  gözələ  aşıq  olmus  və  bu  gözəli  tapmaq  üçün  diyar-diyar 
gəzərək  ta  Eçmiadzinə  (Üçkilsəyə)  qədər  getmisdi.  Bəzi  informa-
torlara  görə  ona  həmin  qız  buta  verilibmiş.  Təhsili  olmadıgı  halda 
çox gözəl qoşmalar yazmıs, saz çalıb məclis idarə etmisdi. 
Aşıq Mustafa "Əslı və Kərəm" və "Koroglu" dastanlarını yeni 
variantlarını işləmişdi. Bunlarla bərabər özünə aid çox gözəl baya-
tılar, gəraylılar və qoşmalar söyləmişdi. 
Aşıq  Mustafa  1871-ci  ildə  Cənubi  Azərbaycanının  Urmiya 
vilayətinin Baranduz mahalında vəfat edib. 
 
Qadir Allah, budur səndən diləyim, 
Altmıs min gülşənim, bagım olaydı. 
Hay-hay deyib düsmən üstə gedəndə 
Dalımca altmıs min dəlim olaydı. 

---