Урмийа ханлыьы

 
166 
və zənginliyə qovuşmuşdular. Maraqlıdır ki,  avşarlar sənətə kasıb-
lıqdan yox, zənginləkdən meyl edirdilər. 
Avşarlar  damğalı  bir  qurum  idi.  Onlar  öz  damğalarını  yarat-
dıqları əsərlərə, rəsmi sənədlərə, bayraqlarına, mal-qaralarına, dana-
davarlarına,  at-ayqırlarına  vururdular.  Avşar  damğalarına  xalı-xal-
çalarda,  qab-qacaqlarda,  geyim-gecimlərdə,  keçə-kedizlərdə,  bəzən 
də məzar daşlarında rast gəlinir. 
Avşarların  qurşadığı  xəncər  «ovşarı»  adlanırdı.  Qədim  bir 
bayatıda deyilir: 
 
Əzizim Ovşarı var, 
Ovçunun ovşarı var. 
Gözlərindən tanıram 
Yarıma oxşarı var. 
 
Avşarları  daşıdıqları  qılınc  «kirmani»  adlanırdı.  Bu  qılıncın 
Avşarların  Kerman  qrupu  tərəfindən  hazırlandığı  güman  olunur. 
Dadaloğlu deyirdi: 
 
Belimizdə qılıncımız kirmani, 
Daşı dələr mizrağımın dəmrəni… 
 
Urmiya  qonşu  xanlıqlar  içində  öz  sənətkarlığı  ilə  tanınırdı. 
Maraqlıdır  ki,  Fətəli  xan  Araşlı-Avşar  paytaxtını  Təbrizə  köçürər-
kən  Urmiyadan  xeyli  sənətkar  ailəsi  aparmışdı.  Nisə  Mustafayeva 
yazır: “Məsələn, Fətəli xan Əfşar paytaxtı Təbrizə köçürdü. Sənət-
karların  bir  çoxu  da  buraya  köçürüldü.  Böyük  ziyana  düşməkdən 
qorxan ustalar çox vaxt şagird, usta köməkçiləri götürmür, əlverişli 
yerlərdə yer icarə etmir, ev şəraitində sənətlə məşğul olurdular. Şə-
hərlərdə sənətkar birliklərinin (sexlərin) və təkbaşına ustaların para-
lel  mövcud  olması  da  bununla  izah  edilir.  Cənubi  Azərbaycan  şə-
hərlərində sənərkar birlikləri İranda olduğu kimi əsnaf adlanırdı. 
Azərbaycan əsnafları Yaxın Şərqdəki bütün sənətkar təşkilat-
ları  kimi  təkcə  sənətkarları  deyil,  başqa  peşə  sahiblərini  də  bir-

---

 
167 
ləşdirirdi.  Sənətkar,  dəmirçi,  çəkməçi,  papaqçı,  dərzi,  əsnafları  ilə 
yanaşı allaf dükançılarının, qulluqçuların, pəhləvanların da əsnafları 
var  idi.  Bir  sözlə  elə  bir  sənət  və  peşə  yox  idi  ki,  onun  nümayən-
dələri əsnaflarda birləşməsinlər”. 
 
Dəmirçilik 
 
Urmiyanın  zəngin  dəmir  fılizi  yataqları  qədim  zamanlardan 
başlayaraq yerli xammal əsasında dəmirçilik sənətinin meydana gəl-
məsində mühüm rol oynamışdır. 
Urmiyada bəsit istehsal texnikasına əsaslanan filizəritmə işin-
də, əsasən, körüklü kürələrdən istifadə olunmuşdur. Bunun üçün fi-
liz  parçaları  kömür  ilə  birlikdə  kürənin  odluğuna  yığılırdı.  Qoşa 
körük vasitəsilə yaradılmış yüksək hərarət nəticəsində filiz əridikcə 
kürənin  odluğunda  qaynar  metal  ərintisi  kütləsinə  çevrilirdi.  Ərin-
tidə əmələ  gələn pasa mütəmadi əlaraq qədgir vasitəsi  ilə çıxarılıb 
təmizlənirdi.  Lakin  sırf  dəmir  əldə  etmək  üçün  bu  kifayət  etmirdi. 
Ona görə də ərinti yumşalıb saf dəmir halına düşünədək zindan üzə-
rində  döyülürdü.  İstidöymə  proscsində  ərintinin  tərkibindəki  pasa 
qalığı qəlpələnib tamam çıxır, dəmirin məğzi saflaşırdı. 
Urmiya  ərazisində  yanacaq  israfı  və  metal  çıxan baxımından 
iqtisadi  cəhətdən  az  sərfəli  olmasımı  baxmayaraq,  əritmə-döymə 
üsulu ilə yüksək keyfiyyətli dəmir əldə olunurdu. Ona görə də yerli 
dəmir  ərintisindən  hazırlanmış  məmulat  çox  möhkəm  və  davamlı 
olmağı ilə fərqlənirdi. Bununla belə, kənardan gətirilmə “zavod də-
miri”  ucuz  başagəldiyindən  kııstar  üsulla  hazırlanan  yerli  dəmir 
istehsalını tədricən tənəzzülə uğratrmşdır 
Köhnə dəmir iki  yolla,  ya korlanıb istifadədən çıxmış məişət 
və  təsərrüfat  alətləri  hesabına,  ya  da  kənardan  satınalma  yolu  ilə 
tədarük  olunurdu.  XIX  əsrin  ikimi  yarısında  Urmiyada  satınalma 
dəmiri ən çox Bakı sərmayədarlarmdan, qismən isə dəmir yolu stan-
siyalarındakı təmir emalatxanalanndan əldə edirdilər. 
Keçmişdə Urmiyada polad qıtlığı daha çox hiss olunurdu. Xü-
susilə  xas  polad  çətinliklə  əldə  olunduğundan  qənaətlə  işlədilirdi. 

---

 
168 
Soyuq  silah  (xəncər,  qəmə,  qəddarə,  qılınc)  istehsalı  dəbdə  olan 
dövrlərdə poladın kasadlığı daha çəx nəzərə çarpırdı 
Silahsazlar arasında uzun müddət Dəməşq və Xorasan poladı 
üstün  tutularmış.  Bununla  yanaşı,  urmiyalıı  silah  ustaları  özləri  də 
xüsusi üsulla xas polad əldə edirmişlər. Urmiya ərazisindəki dəmir-
çixanalarda ən çox polad qarışıq dəmir işlənirdi. Bunun üçün xassə 
etibarilə  bir-birindən  fərqlənən  dəmir  və  poladı  qızdırıb  istidöymə 
yolu ilə qaynaq edirdilər. Qaynaq nəticəsində asanlıqla əyilən yum-
şaq  dəmirdən  və  tez  sınan  sərt  poladdan  daha  keyfıyyətli  yeni  bir 
metal-poladqarışıq dəmir əldə edilirdi. 
Urmiyada digər sənət dükanları kimi, dəmirçixanalar da, əsa-
sən, bazar və ya karvansaralarda yerləşirdi. Dəmirçixana bir qayda 
olaraq,  həm  istehsal  emalatxanası,  həm  də  satış  dükanı  vəzifəsini 
yerinə yetirməklə ikili səciyyə daşıyırdı. 
Urmiyada məişət və təsərrüfat alətlərinin xeyli hissəsi, xüsusi-
lə kəsici alətlər (balta, nacaq, dəhrə, məngəl, dəryaz, əraq, cin, qırxı-
lıq, kərki, qiyməkeş, bıçaq, qazan və s.) bir qayda olaraq poladqa-
rışıq dəmirdən hazırlamrdı. Bu məqsədlə, əsasən, qaynaq üsulundan 
istifadə əlunmuşdur. Kəsici alətləri düzəltmək üçün əvvəlcə polad-
qarışıq dəmir hazırlanırdı. Xassə etibarilə xas poladdan və dəmirdən 
fərqlənən polad-qarışıq dəmir çox vaxt “qaynaq dəmiri” adlanırdı. 
Urmiyalı  dəmirçilər  qaynaq  dəmiri  hazırlamaq  üçün  lazımi 
ölçüdə  kəsilmiş  dəmir  parçasını  kürədə  qızdırıb  arasını  1,5-2  sm 
dərinlikdə  yarmaqla  “ağız”  açırdılar.  Sonra  həmin  yarığa  müvafiq 
ölçüdə polad “işığına” kəsilirdi. Bu məqsədlə əvvəlcə polad parçası 
kürədə  qızdırıhb  “suyu  alınır”  və  yumşaq  dəmir  həddinə  salınırdı. 
Sərtlik  xassəsini  itirmi  işığa  istidöymə  yolu  ilə  yastılanaraq  lazımi 
formaya salınandan sonra qələm vasitəsilə müvafiq ölçüdə kəsilirdi. 
Poladın  qıt  olduğu  keçmiş  dövrlərdə  kəsici  alətin  tiyəsinin  “dodaq 
şığası” çox vaxt yararsız hala düşmüş polad alətlərdən (yeyə, törpü, 
dəryaz və s.) düzəldilirdi.  Məmulatın növündən  və şığanın  qalınlı-
ğından asılı olaraq, qaynaq əməliyyatı müxtəlif üsııllarla aparılırdı. 
Urmiyada  poladqarışıq  dəmirin  əldə  edilməsinin  ən  bəsit  və 
qədim  üsulu  xalis  qaynaq  olmuşdur.  Bu  halda  ərintinin  gücləndi-

---