55
II aparıcı: Bəşər övladı dünya açmamışdan onun alın yazısı
yazılır. Kiminin qismətinə xoş günlər, kiminin taleyinə ağrılı
məqamlarla dolu həyat düşür. Əzablı, ağrılı-acılı ömür
yaşayanlardan biri də Hüseyn Cavid olmuşdur. Xalqımızın bu
görkəmli qələm sahibi bütün yaşam boyu haqsızlıqlarla
qarşılaşmış, əyilməmiş, yüksək mətinliklə, dəyanət və dözüm
göstərmiş, bütün çətinliklərə sinə gərmişdir. Ulu Tanrı məhz
sınmayan, əyilməyən insanlara bu qisməti yazır, onların taleyin
sərt sınaqlarından keçirir. Cavid əfəndinin yaradıcılığı ilk
əvvəllər rəğbətlə qarşılansa da, iblislərin sayəsində qasırğalara
tuş gəldi.
I aparıcı: 1920-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra
milli təfəkkürlü ziyalıların sıxışdırılması, təqib edilməsi
başlandı. Bütün təqib və təzyiqlərə baxmayararaq, H.Cavid
yaradıcılıq yolundan dönmək istəmirdi. Siyasi hadisələrin
tüğyan etdiyi 20-30-cu illər sovet cəmiyyətində məsələ
ağlasığmaz dərəcədə mürəkkəb idi. Köhnəni darmadağın
dağıdıb, onun xarabalıqları üstündə quruculuq işləri aparan
bolşeviklər ədəbiyyata özlərinin təbliğat və təşviqat vasitəsi
kimi baxırdılar, onlar verdiklərini qonorar, vəzifə və imtiyazlar
müqabiləndə yazıçılardan məhz bolşevizmi təbliğ edən alovlu
əsərlər tələb edirdilər. Bunun acı nəticəsi 1937-ci ildə Cavid
kommunist istibdadının qurbanı oldu, yəni Cavid repressiyanın
ilk qurbanlarından birinə çevrildi. Əlbəttə,
1937-ci ilin qanlı
hadisələri qəfildən baş vermədi. Əvvəl-əvvəl bu hadisələrə
hazırlıq tədbirləri görüldü. 1937-ci il repressiyasına hazırlıq
işlərinin görülməsində ədəbi tənqid xüsusi canfəşanlıq edir və
mənfur rol oynayırdı. H.Cavidin sovet dövrünə qədərki əsərləri
ağır mühakimə olunduğu kimi, 20-ci ildən sonra yazdıqları da
ədəbi tənqidin kəskin hücumlarına məruz qalırdı. Cavid türk
xalqlarının mənəvi birliyini diqqət mərkəzinə çəkməklə yalançı
beynəlmiləlçiliyə qarşı çıxır, mövzularını müxtəlif xalqların
56
həyatından almaqla yalançı vətənpərvərliyi rədd edir. İnanmaq
çətindir amma həqiqət budur ki, həm millətçi, həm də xalq
düşməni kimi ittiham olunsa da, H.Cavid dönmədən öz yolu ilə
gedir və bu yol onu vaxtsız ölümə aparırdı.
I aparıcı: Cavidin ölüm hökmünü İ.V.Stalin verdi: “Bu
cənabları işçi sinfin düşmənləri kimi, vətənimizin xainləri kimi
amansızcasına darmadağın etmək və onların kökünü kəsmək
lazım gələcək”. İ.V.Stalinin sözünə M.Bağırov dərhal “bəli”
cavabını verdi: “Bir baxın, Yazıçılar İttifaqında kimlər
əyləşmişdir? Vətən xainləri H.Cavid, M.Müşfiq, Ə.Cavad və
başqaları. M.Bağırovun qurultaydakı çıxışından dərhal sonra
adları çəkilən yazıçılar, eləcə də Cavid həbs olundu. İrəli sürülən
ittihamlar təsdiq olunsun deyə NKVD dustaqxanasında müxtəlif
işgəncə üsullarından istifadə olunurdu: yuxusuz saxlamaq,
xüsusi qurğulardan istifadə etməklə kameraya soyuq hava
üfürmək, döşəməyə soyuq su buraxmaq, ailə üzvlərinin həbs
olunacağı ilə hədələmək, gözlərinə güclü işıq salmaq və s. Bütün
bu işgəncələrə baxmayaraq H.Cavid ona qarşı sürülən əsas
ittihamları rədd etdi. O vaxt “günahı”
nı boynuna alanları
güllələyir, onarın ailə üzvlərini isə həbs edirdilər. Məsələn,
Ə.Cavadı, S.Hüseyni güllələmiş, xanımlarını, uşaqlarını həbs
etmişdilər. H.Cavid “günahı” larını boynuna almamaqla ailəsini
həbs olunmaqdan xilas etdi. Cavid həbs edilərkən Sibirə
göndərildi.
II aparıcı: 1941-ci ildə 63 yaşlı şair İrkutsk vilayətinin
Şevçenko qəsəbəsindəki həbs düşərgəsində ayaqlarının donması
səbəbindən vəfat etdi. H.Cavid 1956-cı ildə bəraət aldı, 1982-ci
ildə şairin nəşi ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü,
təşkilatçılığı və göstərişi ilə Sibirdən gətirilib Naxçıvanda dəfn
olunmuşdur. 1996-cı ildə H.Cavidə doğulduğu Naxçıvan
şəhərində əzəmətli məqbərə ucaldıldı. Gələcəkdə adının
etiramla anılacağına görə H.Cavid ona həqarət edib gülənlərin,
57
onu alçaltmaq istəyənlərin qarşısında sınmadı və məğrur səsini
ucaldıb dedi:
Mənə gülməkdəsiniz gərçi bu gün,
Var yarın sizlər üçün qorxulu gün.
O zaman iştə ölənlər dirilər,
Kim nə yapmışsa cəza çəkdirilər.
I aparıcı: Sənətkarın dediyi o gün gəldi: Cavid adı ehtiramla
çəkildikcə bir vaxt ona olmazın hədyan yağdıran, onun ölümünə
bais olanlar tarix qarşısında cavab verməli oldular. H.Cavid
milliliyi bəşəriliklə qovuşduran və insan olmağı hər şeydən
üstün tutan bir sənətkardır...Yaxşı ki, dünyanın dəyişən vaxtı
yetişdi. Yaxşı ki, Hüseyn Cavidin məhəbbəti susmuş ürəkləri
dilə gətirdi. Vaxtılə böyük şairimizin ömür-gün dostu Müşkinaz
xanımın “Cavidi xatırlarkən” adlı xatirəsi çapdan çıxmışdı.
Təbii ki, sovet dövrünün müəyyən redaktələri bu kitabda öz işini
görmüşdür. Müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra rəhmətlik
Müşkinaz xanımın “Cavid haqqında xatirimdə qalanlar” kitabı
işıq üzü gördü. Xoşa gələn odur ki, Hüseyn Cavid necə varsa,
geyimindən, yerişindən, vərdişindən ta yazı-pozusuna, dost-
tanışa münasibətinə qədər Müşkinaz xanımın xatirələrində öz
əksini tapıb. Bu kitabda duyulan xiffət böyük bir məhəbbətin
dərinliyindən, vəfalılığın, sədaqətin nəhayyətsizliyindən xəbər
verir: “...Ümid edirəm ki, Cavidim gələcək, yaralı ürəyimə
təsəlli verəcək, göz yaşımı siləcək. Keçirdiyim günləri qələmə
alacaq. Əfsus ki, o yolu gedən gəlməzmiş”.
II aparıcı: Hüseyn Cavidin zəngin irsi və dərin psixologizm,
humanizm və beynəlmiləlçiliklə aşılanmış əsərləri Azərbaycan
ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olmuşdur. Belə bir qiymətli
irsi öyrənmək, onu nəsillərə çatdırmaq böyük insanpərvər və
vətənpərvər şairimizə ən dəyərli mənəvi abidədir. Cavid-
“ədəbi” , “həmişəyaşar” deməkdir. O, bu gün Bakıda ucaldılan
abibədəsi, Naxçıvandakı məqbərəsi ilə dillərdə, ürəklərdə,
Dostları ilə paylaş: |