Uygarlik tariHİ Server Tardlli
Yüklə 1,37 Mb.
|
"Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu"na muhalefetten doğan partinin kurucularından bazılarının kimlikleri, partinin yapısı konusunda bir fikir vermektedir: Adnan Menderes, büyük bir kapitalist tarım işletmesi sahibi; Ce lal Bayar ise, finans-kapitalin -daha 1925'te İş Bankası'nın başına getirdiği ve sonraları uzun bir süre İktisat vekilli ğini elinde tutmuş- bir temsilcisidir. Ticaret ve maliye burjuvazisinin sözcüsü olarak orta ya çıkan Demokrat Parti, toplumdaki en geri ve kapita lizm öncesi kesimlerle, yani tefeci, ağa, şeyh ve dinci ide olojiyle bağlaşıklıklar kurarak, onların sömürü ağı içinde ki geniş halk yığınlarım çevresine toplar ve 14 Mayıs 1950'de iktidara gelir. Demokrat Parti'nin iktidar yılları (1950-1960), işte bu sınıf ve zümrelerin çıkarlarının nasıl korunup geliştirildi ğinin örnekleriyle doludur.
Demokrat Parti'nin yabancı sermayeye kapıları açan ilk kanunu 1951 yılma rastlar. Ne var ki, bu kanun yeter siz görülür ve 1954 yılında "Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu" adıyla, -yabancılara tanıdığı haklar bakımın dan dünyada bir eşi daha bulunmayan- bir başka kanun çıkarılır. Aynı yıl, -Amerikalı uzmanlara hazırlattırılaır- ünlü "Petrol Kanunu" kabul edilir. Ve kalkınmaya temel olabilecek bir kaynak, emperyalizmin -Türkiye'ninkiyle çelişen- çıkarlarına terk edilir. Böylece, on yıllık Demokrat Parti dönemi (1950-1960), Türkiye'nin yeniden emperyalizme "bağımlı" bir ülke ha line gelmesine yol açtı. Ondan sonraki yıllar, bu bağımlılı ğı gitgide artıracaktır. Üstelik, bağımlılaşma ve yarı-sömürgeleşme politikası, Türkiye'yi yeni bir "iflas"ın eşiğine getirmiş ve "dış borç lar" kuşaklar boyu sürüp gidecek bir düzeye ulaşmıştır. Türkiye'de küçük bir azınlığın palazlanması uğrunda ya pılan bu borçların ödenmesi yükü de, halk yığınlarının, emekçi kitlelerin omuzlarına yüklenmiştir. Türk ekonomisinin bugünkü görünümü şudur: Tarım da olsun, ticarette ve sanayide olsun, emperyalizmin etki leri açıkça görülür. Ve ekonominin bütün bu kesimleri -emperyalizmin çarpıtıcı etkileri yüzünden- kapitalistleş- melerini bile, yarı-sömürgelerde rastlanan biçimlerde id rak etmektedirler. Ortaya çıkan, gerçek bir kapitalizm de ğil, dışa bağımlı ve geri bir kapitalizmdir. Kaldı ki, ekonominin geriliği, yalnız kapitalizmin bu çarpık, eğri-büğrü, dışa bağımlı niteliği göstermesiyle de kalmaz. Ülke, yer yer kapitalizm öncesi bazı ilişkileri de barındırır. Böylece, Türkiye, kapitalizm öncesi bazı ilişkileri barın dırmakla beraber, emperyalizme bağımlı bir biçimde ka- pitalistleşen bir üretim biçimine sahiptir. Kapitalizm, bu niteliğiyle, Türkiye'de kalkınmanın, ba ğımsız ve ileri bir ekonominin kurulmasının yöntemi ola bilir mi? Türkiye'de sanayi kesimi ile tarım kesimini de incele yip, temel sorunlarını saptadıktan sonra bu sorunun yanı tını araştırmaya çalışacağız. DAHA ÇOK BİLGİ
OKUMA
JAPON KAPİTALİZMİ NASIL KURULDU? Japonya, Batı dünyasının dışında kapitalist kalkınma yönte miyle endüstrileşmiş tek ülkedir. Türkiye'de öteden beri Japon ya'ya özenenler çoktur. Bu özenti iki boyutludur. Bazıları derler ki: - Japonya Batı'nm tekniğini aldı, kültürünü dışladı, Japon törelerini ve geleneklerini sürdürdü, biz de öyle yapmalıyız. Ayrıca "Japon mucizesi"ne yakınlığımız kapitalizme bağlı lığımızla özdeşleşir. Türkiye'nin de kapitalist kalkınma yoluyla çağdaş endüstri toplumu olabileceğine inanmak ve çevremizi inandırmak isteriz. Bu istek Japonya örneği ile desteklenir. Peki, acaba Japonya nasıl kalkınmıştır? Gerçek şudur ki, Japonya'da çağdaşlaşma akımları Türki ye'den sonra başlamıştır. 19. yüzyılın üçüncü çeyreğinde bile Ja- poııya dünyaya kapalı bir ülkeydi. Toplumun lulııaı vc gerici güçleri yenileşmeye ve kalkınmaya karşı direnişlerini sürdürü yorlardı. Bu dönemde Japonya dünyanın lunaparkında tarihsel bir pavyon görünümündeydi. Peki nasıl oldu da "mucize" gerçekleşti ve Japonya, Türki ye'nin yapamadığını yapıp, kapitalist yöntemlerle sanayileşme yi başardı? Bu sorunun yanıtı bilim adamlarınca araştırılıp cilt cilt kitap yazılmıştır. Japonya'nın hangi koşullarda kalkındığını merak edenler, belirgin yanıtlar alabileceklerdir. Kısaca ve madde madde Japonya'nın kalkınma koşullan şöyle saptanabilir:
İçeriye dönük yüzünde otoriter, dışarıya dönük yüzünde ba ğımsız bir rejimle Japonya uzun sürede sanayileşmesini gerçek leştirdi. Uzakdoğu'nun uzak denizinde coğrafyası oluşan bu "kapalı adalar devleti" ne AET'ye üyeydi ne NATO'ya ne Av rupa Konseyi'ne ve ne de Amerika'ya bağlıydı. (İlhan Selçuk, "Japon Mucizesi ve Türkiye..." Cumhuriyet, 18 Ekim I980) SORULAR
SANAYİ KESİMİ Sanayinin anlamı ve Türk ekonomisindeki yeri Bir ekonomide sanayi ve tarım, asıl üretken kesimleri, -inşaat bir yana- ötekiler, hizmet kesimini oluşturur. Sa nayi kesimi de, kendi içinde, yapım (imalat), istihraç (ma den çıkarma ve taş ocağı sanayii), elektrik ve havagazı sa nayii olarak üç ana kesime ayrılır. Ama, genellikle sanayi denildiğinde, ilk akla gelen ve anlatılmak istenen yapım sanayiidir. Çünkü günümüz ekonomilerinde, yapım sa nayii kesimine oranla, öteki sanayi kesimlerinin önemi ol dukça küçüktür. Yapım sanayiinde üretilen mallar da üçe ayrılır: tüketim malları, ara malları, üretim araçları. Ge rek kapitalist, gerek sosyalist üretimde olsun, sanayileş me, asıl anlamıyla üretim aracı üretmek demektir. Öyle olduğu için de, sanayileşme, iktisadi kalkınma ile özdeştir bir anlamda. Sanayi kesiminin Türk ekonomisinde önem kazanma ya başlaması, 1950'lerden ve özellikle 1960'lardan sonraki gelişmelerle mümkün olabilmiştir. Bugün ulaşılmış olan nokta şudur: Türkiye'de gelişen kapitalizmin niteliği so nucu, "dışarıya bağımlı" da olsa, sanayi Türk ekonomisin de tarıma oranla birinci kesimdir artık. 1971 yılının verilerine göre, sınai üretimin toplumsal üretim içindeki payı 90,3 milyar liralık bir üretimle % 60 do layındadır. Aynı yıl içinde, tarımsal üretim-çok elverişli do ğal koşullara karşın- ancak 58,4 milyar liralık bir üretim dü zeyine ulaşabilmiştir. Bunun gibi, 1972 yılının verilerine gö re, gayri safi ulusal hasıla içinde -cari fiyatlarla- tarımsal gelir 49,8 milyar lira iken, sanayinin katkısı 52,7 milyar lira ya yükselmiştir. Ayrıca, son yıllarda sanayi, gelişme hızı açı sından da, tarımı sürekli olarak gerilerde bırakmıştır: Son on yıllık dönemde, tarımsal üretimdeki % 125 'lik artışa karşı lık, sanayide % 290'lık bir artış gerçekleştirilebilmiştir. Son on yıllık dönemde, sanayinin bünyesel değişimi ve ekonominin öncülüğüne yükselmesi, siyasal sonuçlar ya ratmakta da gecikmemiştir: "Milli Selamet Partisi"nin do ğuşu ve AP içinden bir grubun ayrılarak "Demokratik Parti"yi kurmaları, sanayideki gelişmelerin doğurduğu iktisadi çıkar çatışmalarının siyasal plana aktarılmasıyla yakından ilişkilidir. Sanayi kesiminin ana sorunları Bütün bu gelişmelere karşın, sanayi kesiminin -Türki ye'de gelişen kapitalizmin niteliklerinin sonucu- önemli sorunları vardır. Nedir o sorunlar? Türk ekonomisinde, sanayi kesiminin ana sorunlarını şu noktalar çevresinde toplayabiliriz: - Son on yılda, sanayileşmemizde ortaya çıkan gelişme göz önünde tutulursa, tüketim malları sanayiinin hâlâ ön planda olduğu görülür. Tüketim malları sanayii -kısmen "montaf'a dayanarak- büyük bir gelişme göstermiştir. Bu durum, bir bakıma piyasa koşullarından, bir bakı ma da kamu kesiminin tutumundan doğmaktadır. Piyasa koşullan ve ekonominin içinde bulunduğu du rumun bir sonucu olarak, özel kesim, yatırımlarını, daha çok tüketim malları üretimine yöneltmektedir. Çünkü bu dalda, küçük çaplı yatırımlarda bulunarak kısa dönem kâr hesapları yapmak olanağı vardır. Öte yandan, kamu kesimi, yatırım malları sanayiine plan metinlerinde yer vermekle beraber, çeşitli nedenlerle uygulamada aynı ti tizliği göstermemiştir. Özellikle, İkinci Beş Yıllık Plan, bu nun örnekleriyle doludur. Aslında "sosyal verimliliği" düşük olan tüketim malla rı sanayimdeki gelişmenin gerçek bir sanayileşme rayına oturtulması, yatırım malları sanayiinin geliştirilmesine ve ara malları sanayimdeki gelişmenin sürdürülmesine bağlıdır. Eğer, gerek kamu kesimi, gerek özel kesim bu konuda yeterli atılımı göstermezlerse, yapım sanayiinde -tüketim malları lehine olan- dengesizlik sürecektir. Eko nomiyi "dışa bağımlı" tutan dallardan birinin tüketim malları sanayii olduğu göz önüne alınırsa, daha da belirir sorunun önemi.
Devlet İstatistik Enstitüsü'nün verdiği rakamlara gö re, İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa ve Adana gibi beş ilde ki özel sanayi işyerleri, Türkiye'deki yapım sanayiinin % 69,2'sini kapsarken, öteki bütün illere, toplam olarak % 30,8 gibi bir pay düşmektedir. Bu rakamlar bize, Türkiye'de sanayileşmenin, coğrafi planda ne denli dengesiz oluştuğunu göstermektedir. Türkiye'nin sanayileşmeden beklediği yararlar, sınai faali yetlerin dengeli bir biçimde bütün yurt düzeyinde ger çekleştirilmesine bağlıdır. Bu sağlanmadıkça, Türkiye'de, bölgeler arasında, özellikle Batı ile Doğu arasındaki fark lılık daha da derinleşecektir. Bunun ortaya çıkaracağı ikti sadi ve sosyal sorunları çözümleme güçlüğü, aşılmaz bir engel haline gelebilir.
"Sermaye piyasası" üzerindeki tartışmaların özü şöyle açıklanabilir: Sanayi, bundan sonraki gelişmeleri için "ye ni", "koşulsuz" ve "ucuz" kaynak aramaktadır. Gelenek sel olarak, bireylerden bankalara, bankalardan da sanayi ciye doğru işleyen "kredi" mekanizmasını bir ölçüde de ğiştirmek; para kaynağının bireylerden sanayi kuruluşla rına doğrudan yönelmesini istemektedir. Nitekim, yalnızca 1970 yılında "tahvil çıkararak" kişi- lerden alman "doğrudan borç" toplamı, 387 milyon lirayı bulmuştur. Bu rakam, "sermaye piyasası"nm gelişmesiyle kuşkusuz büyüyecek ve sanayi, özlediği bir kaynağa ka vuşmuş olacaktır. Ne var ki, böyle bir kaynak bulma yolu, bir ölçüde geleneksel kredi kuruluşlarının (özellikle ban kaların) çıkarma dokunabilecektir. Dolayısıyla, bu konu da da bir çelişme, özel kesimin kendi bünyesindeki bir sürtüşme söz konusudur. - Türk sanayiinin daha başka sorunları da var: "Dışa rıdan teknoloji getirme" sorunundan "atıl kapasite" so rununa değin yığınla sorun... Ve hepsi de önemli. Ne var ki -bahsi uzatmamak için- yalnızca hatırlatmakla yetini yoruz bunları. Ama, son olarak, çok önemli bir sorun üze rinde duracağız ki, o da "satma" sorunudur. Türk ekonomisi, sanayileşme yolunda birinci aşamayı tamamlamış, dayanıksız tüketim malları ile -bir oranda- dayanıklı tüketim malları üretiminde belli bir uzmanlaş maya kavuşabilmiştir. Ne var ki, tam bu noktada, 1969'lar- dan başlayarak, satma sorunu, bütün açıklığıyla kendini göstermiştir. Bir kere, üretilen ürünlerin fiyatları -dünya pazarlarına oranla- hayli yüksek olduğundan, yapım sa nayii "iç pazar" a dayanmak zorundaydı. İç pazar da belli bir doymuşluğa gelince, üretim yavaşlamış ve 1970'te Türk ekonomisi ciddi bir bunalımla yüz yüze gelmişti. Bu sorun, hâlâ çözümlenebilmiş değildir. Yapım sanayiinde açık bir biçimde ortaya çıkan satma ve -buna bağlı olarak da- yatırım sorunu, iki yanlı çözüm olanağına sahiptir: Birinci olarak, iç pazar için yeni istem lerin yaratılması; ikinci olarak da, dış pazar olanaklarının genişletilmesi gerekmektedir. Bütün bunlar, ara malı ve üretim araçları üretiminde yoğunlaşmak ve dolayısıyla daha ucuza mal üretmekle gerçekleşebilir ancak. İşte, tam bu noktada, Türk yapım sanayiinin geniş ölçüde "dışa ba ğımlı" oluşunun ortaya çıkardığı engeller dikilmektedir: Bu bağlılık, kısmen ara malı üretimindeki yetersizlikten, büyük ölçüde de yatırım malları sanayiinin geliştirileme miş olmasından ileri gelmektedir. İç sınai üretimin yürü tülebilmesi için büyük çapta ara malı ve yatırım malı dışa lımı gerekmektedir. Bu durum, hem iç piyasanın büyüme hızım sınırlamakta, hem de dış ödemeler dengesi üzerin de sürekli bir baskı öğesi olmaktadır. DAHA ÇOK BİLGİ Özlem Özgür, Sanayileşme ve Türkiye, İstanbul, 1976. OKUMA
SANAYİLEŞMENİN NERESİNDEYİZ? ...Türkiye'de 1950'den bu yana önemli bir sanayi gelişmesi olmuştur ve 1950'lerdeki enflasyon sırasında yurtta bulunma yan birtakım tüketim malları bugün piyasada yerli sanayi tara fından karşılanmaktadır. Ancak, bu gelişme Türkiye'nin dünya sınıflaması içinde "yarı sanayileşmiş" ülkelerin alt basamakla rında bir toplum olmak durumunu değiştirmemiş ve ulusal ge lir içindeki sanayi payının hızla artmasına henüz yol açmamış tır. Sanayi kesimindeki gelişme yavaşlığı, bizim öngörülerimize oranla, bir gelişme yavaşlığı olarak da nitelendirilebilir... Çağımızda "sanayileşme" ölçüsü değişmektedir. Şöyle ki: Tüketim malları üreten sanayilerin önemli bir bölümü gelenek sel bir teknolojiye dayandığı için, bunların bir ülkenin "sanayi leşme göstergesi" olarak kullanılmasına birçok iktisatçı ve ista tistikçinin karşı çıktığını görüyoruz. Artık daha çok yeni tekno lojiye dayanan dinamik sanayi dalları ülkenin "sanayileşme göstergesi" olarak kullanılıyor. Ölçü bu olursa, Türkiye'nin "yarı sanayileşmiş" ülkelerin neden alt basamağında kabul edil diği daha kolay anlaşılır. Çünkü "dinamik sanayi dallan"ndan sayılan kimya, elektronik makine, taşıt araçları vb. sanayileri Türkiye'de henüz emekleme döneminde bulunmaktadır: Yarı sanayileşmiş bir ülke olmanın birlikte getirdiği birtakım sorunlar vardır:
(Gülten Kazgan, "Türk Sanayiinin Gelişim Düzeyi ve Yarım" konusundaki forumdan, Milliyet, 26 Kasım 1972) SORULAR
|