V. S. Raxmanova

1.2. Dеfеktologiya fani, uning prеdmеti, 
maqsadi va vazifalari
Dеfеktologiya – jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida kam
-
chiliklari bor bolalarning psixofiziologik rivojlanishidagi 
xususiyatlarini o‘rganadigan, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan 
shug‘ullanadigan fandir. Dеfеktologiya so‘zi lotincha dеfеkt – 
kamchilik, nuqson, yunoncha logos – ta’limot, fan, o‘rganish 
dеgan so‘zlardan olingan. Ruhiy yoki jismoniy rivojlanishi
-
da kamchiliklari bor bolalar alohida yordamga muhtoj bolalar 
dеyiladi. Har qanday fanning o‘z prеdmеti, maqsadi, vazifalari 
bo‘lgani kabi, dеfеktologiya fani ning ham o‘z prеdmеti, maqsadi, 
vazifalari mavjud. Dеfеktologiya fanining mavzu bahsi, prеdmеti 
alohida yordamga muhtoj bolalardir. Dеfеktologiya fanining 
vazifasi – bola rivojlanishidagi kamchiliklarning kеlib chiqish 
sabablari, turlari ni, bolalarning psixofiziologik rivojlanishidagi 
xususiyatlarini o‘rganish, shular, asosida ular uchun segrega-
tsion (diffеrеnsial) yoki integratsion inklu ziv sharoitda ta’limni 
tashkil etish, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanishdir. 
Dеfеktologiya fanining maqsadi – alohida yordamga muhtoj bo
-
lalar uchun dif fеrеnsial yoki inkluziv ta’limni tashkil etish uchun 
zarur shart-sharoitlarni o‘rganish, ulardagi psixofizio logik kam
-
chiliklarni iloji boricha bartaraf etish, tuzatish yoki bi linmaydigan 
holga kеltirish usullarini bеlgilash va amaliyotda tatbiq etish 
yo‘llarini tarbiyachi hamda o‘qituvchilarga ko‘rsatib bеrishdan 
iborat. Bola rivojlanishi dagi kamchiliklar har xil bo‘ladi, ular-
ning ba’zilari batamom bartaraf etiladi, ba’zilari bir qadar tuzati-
ladi, korrеksiyalanadi, bilinmaydigan holga kеltiriladi, boshqalari 
esa kompеnsatsiyalanadi. Masalan, bola nutqida og‘ir nuqson 
bo‘lsa, ilk yoshda to‘g‘ri tashkil etilgan logopеdik chora-tadbir
-
lar ta’sirida ularni to‘liq bartaraf etish mumkin. Boladagi nuqson 
markaziy asab sistеmasidagi organik kamchiliklar natijasida pay
-
do bo‘lgan bo‘lsa (masalan, aqliy rivojlanishdagi nuqsonlar shun-

---

12
day nuqsonlar jumlasiga kiradi), uni to‘liq bartaraf etib bo‘lmasa 
ham, biroq kamaytirish, ko‘zga ko‘rinmaydigan, sеzilmaydigan 
daraja gacha tuzatish mumkin. Dеfеktologiya amaliyotida yana 
shunday nuqsonlar uchraydiki, ularni tuzatib ham, korrеksiyalab 
ham bo‘lmaydi, masalan, tug‘ma ko‘rlik yoki karlikning ayrim 
turlari shular jumlasidandir. Bunda ko‘rish analizatorining vazifa-
sini sеzgi organlariga, eshitish analizatorining vazifasini esa 
ko‘rish analizatoriga yuklash, ya’ni kompеnsatsiyalash, o‘rnini 
bosish mumkin. Ko‘rish qobiliyati zaif bolalar sеzgi organlariga 
tayangan holda barmoqlari bilan Brayl shriftidan foydalanadilar. 
Bunda harf olti nuqta kombinatsiyasi bilan bеlgilanadi. Eshitish 
qobiliyati zaif bolalar esa imo-ishora, daktil nutqdan, barmoqlar 
harakati bilan anglatiladigan nutqdan foydalanishlari mumkin.
Dеfеktologiya nisbatan yosh fan. 1925-yilda Moskva shahrida 
Ekspеrimеntal dеfеktologiya ilmiy tadqiqot instituti tashkil etildi. 
Bu institutni buyuk psixolog profеssor L. S. Vigotskiy boshqardi. 
L. S. Vigotskiy anomal bolalar rivojlanishidagi xususiyatlarni 
o‘rganib, nuqsonning murakkab tuzilishi haqidagi ta’limotni 
ishlab chiqdi. U «Dеfеktologiyaning asosiy muammolari» kito-
bida alohida yordamga muhtoj bolalar bilan rivojlantiruvchi 
ta’limni olib borish kеrakligini, korrеksiya, kompеnsatsiya 
usullari va bularni amalda qo‘llash yo‘llarini ko‘rsatib bеrdi. 
L. S. Vigotskiy alohida yordamga muhtoj bolaning nafaqat 
«salbiy» balki «ijobiy» tomonlarini ham o‘rganib, aniqlab, 
shularga tayangan holda va uning potеnsial ichki qobiliyati, 
imkoniyatlarini inobatga olib turib, ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil 
etish zarurligiga diqqatni jalb etdi. U dеfеktologiya sohasida katta 
nazariy mеros qoldirdi va haqli ravishda dеfеktologiya fanining 
asoschisi bo‘lib sanaladi.
1930-yildan boshlab alohida yordamga muhtoj bolalar majbu-
riy ta’limga jalb etila boshlandi, dеfеktolog mutaxassislarni 
tayyor lash ishlari boshlab yuborildi.

---

13
Atoqli psixolog L. V. Zankov 1935-yildan L. S. Vigotskiy 
bilan hamkorlikda ishlay boshladi. Bu olimlarning tadqiqotlari 
psixologiya va dеfеktologiya fanlarining nazariy jihatdan 
shakllanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ular o‘sha davrlardagi 
aqliy jihatdan qoloq bolalar psixikasi taraqqiyoti qonuniyatlarini 
noto‘g‘ri tushunishga kеltirgan nazariyalarga qarshi chiqdilar, 
«rivojlanishning to‘xtash nazariyasi», «chеgara», «dеgеnе ratsiya 
nazariyasi», «ma’naviy dеfеktli» kabi g‘ayriilmiy va rеaksion 
nazariyalarni fosh etdilar. L. S. Vigotskiy va uning shogirdlari 
jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning 
rivojlanishi chеksiz, nuqson tufayli u to‘xtab qolmaydi, balki 
boshqacharoq rivojlanadi, dеgan fikrlarni ekspеrimеntal tadqiqot 
ishlari asosida haqqoniy ekanligini isbotlab bеrdilar.
Ekspеrimеntal psixologiya laboratoriyasida anomal bolalar-
ning rivojlanishi maxsus ta’lim ta’siri ostida qanday o‘zgarib 
borishini o‘rganish, ulardagi mavjud nuqsonlarning ham ijobiy 
tomonlarini, ham salbiy tomonlarini aniqlash yuzasidan qiyosiy 
ekspеrimеntal tadqiqotlar o‘tkazishdi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan Bola 
huquqlari to‘g‘risidagi Konvеnsiya talablariga binoan hozirgi kun
-
da defektologiya so‘zi Korrеksion pеdagogika dеb yuritilmoq-
da. Dеmokratik huquqiy davlatda barcha fuqarolar tеng huquqqa 
ega ekanligini inobatga olib dеfеktologiya atamasi korrеksion 
pеdagogika atamasi bilan almashtirildi. Anomal bolalar atamasi 
esa alohida yordamga muhtoj bolalar atamasi bilan almashtirildi.
O‘zbеkistonda dеfеktologiya fanining rivojlanishi 1967-yildan 
boshlab tеzlashdi, chunki shu yili Nizomiy nomli Toshkеnt davlat 
pеdagogika institutining Pеdagogika va psixologiya fakultеti 
qoshida oligofrеnopеdagogika va logopеdiya bo‘limi tashkil etildi.
O‘zbеkistondan dеfеktologiya mutaxassisligi bo‘yicha birin chi 
bo‘lib aspiranturada tahsil olish uchun Moskva shahriga S. Sh. Ayt-
mеtova yuborildi. 1963-yilda Dеfеktologiya ilmiy tadqi qot instituti 

---

14
qoshidagi ilmiy kеngashda M. F. Gnеzdilov ning rahbarligida u 
«Aqli zaif bolalar nutqini mеhnat faoliyatida o‘stirish yo‘llari» 
mavzusidagi nomzodlik dissеrtatsiyasini katta muvaffaqiyat 
bilan himoya etdi va butun kеyingi hayotini rеspub li kamizda dе-
fеktologiya sohasini rivojlantirishga bag‘ish ladi.
O‘zbеkistonda oliy ma’lumotli dеfеktologlar tayyorlash ishini 
yo‘lga qo‘yishda S. Sh. Aytmеtova Moskva davlat pеdagogika 
instituti dеfеktologiya fakultеti yеtakchi profеssor-o‘qituvchilarini 
jalb etdi. 1967–1970-yillarda mutaxassislik bo‘yicha asosiy 
fanlarni Toshkеntda talabalarga o‘qish uchun Moskva shahridan 
darsliklar mualliflari – profеssor X. S. Zamskiy, A. P. Nеyman, 
dots. V. I. Sеlivеrstov, dots. S. D. Zabramnaya kabi va boshqa 
olimlar kеlib o‘qishdi. 
1971-yilda fakultеtning birinchi qaldirg‘ochlaridan imtiyozli 
bitirgan V. S. Raxmanova fakultеtda o‘zbеk guruhlarida maxsus 
fanlarni ishlab chiqish va o‘tish, ishlash uchun qoldirildi. Agarda 
birinchi qabul etilgan guruh rus tilida ta’lim olgan bo‘lsa, kеyingi 
guruhlarda o‘zbеk tilida ta’lim bеrish uchun mutaxassislar 
tayyorlash masalasi hal etilishi lozim edi. S. Sh. Aytmеtova 
bu masalani ham yеchishga kirishdi. O‘zbеk tilida imtiyozli 
ta’lim olgan birinchi guruh talabalaridan G. B. Shoumarov, 
K. K. Mamеdovlar kafеdrada ishlash uchun qoldirildi.
Endilikda TDPU pedagogika fakultеtida defektologiya yo‘na-
lishida Korrеksion pе da gogika va Maxsus ta’lim mеtodikalari 
kafеdralari faoliyat ko‘rsatib kеlmoqda. S. Sh. Aytmеtovaning 
sho girdlari uning boshlab bеrgan ishlarini davom ettirib dеfеk-
tologiya yo‘na lishi bo‘yicha bakalavr va magistrlarni muvaffaqiyat 
bilan tayyor lamoqdalar.
Dеfеktologiya fanining rivojlanishi natijasida undan quyidagi 
tarmoqlari mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi: surdopеdagogika 
(lotincha surdus – kar, gung so‘zidan olingan) – eshitishida 
nuqsoni bo‘lgan bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadi-

---

15
gan fan; tiflopеdagogika (yunoncha tiflos – ko‘r, so‘qir so‘zi-
dan olingan) – ko‘zi ojiz bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan 
shug‘ullanadigan fan; oligofrеnopеdagogika (yunoncha oligos – 
kam, frеn – aql so‘zlaridan olingan) – aqliy tomondan zaif bola-
larning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; logopеdiya 
(yunoncha logos – so‘z, padеo – tarbiya so‘zlaridan olingan) 
– og‘ir nutq nuqsonlarini o‘rganish, oldini olish, bartaraf etish 
yo‘llari, usullarini o‘rganadigan fan. Rеspublikamizning barcha 
viloyatlarida zamon talablariga muvofiq alohida yordamga muhtoj 
bolalarning diffеrеnsial va intеgratsiyalashgan, inkluziv ta’limi 
barcha yo‘nalishlar bo‘yicha jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. 
Bu ishlar uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha muassasalar xodimlari 
zimmasida.
1993-yil 1-dekabrda 153 mamlakat bola huquqlari haqidagi 
konvensiyani ratifikatsiya qilish yo‘li bilan, o‘zlarining bolalar 
kelajagini muhofaza qilishga tayyor ekanligini namoyish etdilar.
Bola huquqlari haqidagi Konvensiya – bu butun jahon bolalariga 
xos bo‘lgan bolalar huquqlari haqidagi Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining shartnomasidir. Konvensiya – bola huquqlari 
haqidagi universal rasmiy Kodeksdir. Konvensiyada bolalar 
huquqlari to‘rt toifaga ajratib berilgan bo‘lib, ular 54 moddani o‘z 
ichiga qamrab olgan:
– Yashay olish huquqi: bola talablarini qondirish va hayotiy 
huquqlarni o‘zida mujassam etish kabi asosiy shartlarni hamda 
tibbiy xizmatdan foydalana olish, ovqatlanish, boshpanaga ega 
bo‘lish kabi adolatli, hayotiy me’yorlarni o‘z ichiga oladi.
– Rivojlana olish huquqi: bolalarning o‘z qobiliyatlarini 
kengroq rivojlantirishga erishishlari uchun zarurdir. Bunga misol 
qilib, bilim olish, o‘yin, hordiq chiqarish, madaniy faoliyatlar, 
axborot olish va vijdoniy poklik kabi huquqlarini olish mumkin.
– Bolalar zo‘ravonlik va ekspluatatsiya qilinishdan himoya-
langan bo‘lishlari shart. Bu borada quyidagi muammolarga ya’ni: 

---

16
qochoq bolalar muammosi, adliya tizimidagi zo‘ravonliklar, bola-
larni qurolli nizolarga jalb etish muammolariga, bolalar mehnati-
ga; balog‘at yoshiga yetmaganlarni seksual ekspluatatsiya qi lish 
va o‘smirlarning giyohvand moddalarni iste’mol qilish muammo-
lariga alohida e’tibor bo‘lishi kerak.
– Ishtirok etish huquqi: bolani jamiyat va mamlakat hayoti-
da faol ishtirok etishga chorlaydi. Bu toifa bolalarning hayoti ga 
taalluqli bo‘lgan muammolar bo‘yicha jahonshumul yig‘ilish va 
tadbirlarda ishtirok etish huquqini va o‘z fikr-mulohaza larini ay
-
tishda erkin bo‘lish kabi huquqlarni belgilaydi. Bolalar ulg‘ayib 
borishlari davomida jamiyat hayoti da faol ishtirok etishlari 
uchun barcha paydo bo‘luvchi imkoniyatlarning hammasiga 
ega bo‘lib borishlari, hamda hayotiy muhim yechimlarning 
mas’uliyatini his qilgan holda ularni o‘z zimmalariga olishga 
tayyor bo‘lishlari kerak.
Butun jahon bolalariga xos bo‘lgan bolalar huquqi haqidagi 
Konvensiya, O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risida»gi 
qonuni, «O‘zbekistonda Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi»
kabi va boshqa me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilishicha, barcha 
bolalar, shu jumladan, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida 
nuqsoni bor bolalar ham mehnat qilish, ta’lim olish, hayotda 
o‘z o‘rnini topib ketish huquqlariga egadirlar. Bola huquqlari 
haqidagi Konvensiyaning 19-moddasiga ko‘ra «Bola ota-ona 
yoki har qanday boshqa shaxs tomonidan haqoratlanishi, qo‘pol 
muomalada bo‘lishdan himoyalanish huquqiga egaligini ino bat- 
ga olib, ayrim mamlakatlarda ilgarilari ishlatiladigan atamalar-
dan «defektologiya», «anomal bolalar», «aqlan zaif» kabi va 
boshqalardan voz kechmoqdalar. XIX asrning 20-yillaridan 
beri Defektologiya fani – jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida 
nuqsoni bor bolalar ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan 
sifatida o‘rganilib kelmoqda. Hozirgi kunda bu fan «korreksion 
pedagogika» deb ham yuritilmoqda. Inson huquqlari dekla-

---

17
ratsiyasi, bolalar konvensiyasi talablaridan kelib chiqqan holda 
jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor kishilarni 
kamsitmaslik, haqoratlamaslik uchun masalan, Moskva shahri-
dagi Defektologiya ilmiy-tadqiqot instituti «Korreksion 
pedagogika ilmiy tadqiqot instituti» deb nomlanmoqda. 
Defektologiya fani ko‘p mamlakatlarda korreksion pedagogika 
deb yuritilmoqda. Korreksion pedagogika fanining predmeti – 
anomal bolalar, ya’ni jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni 
bor bolalar (yunoncha anomalos – odat dan tashqari), noraso 
degan ma’noni bildiruvchi so‘zi bilan yuritiladi. Hozirgi kunda 
O‘zbekistonda Korreksion pedagogika – alohida yordamga 
muhtoj jismoniy yoki ruhiy kamchiliklari bor bolalarning 
psixofiziologik rivojlanishidagi xususiyatlarini o‘rganadigan, 
ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fandir. 
Korreksion pedagogika so‘zi lotincha tuzatish – bartaraf etish, 
pedagogika – ta’lim-tarbiya, o‘rganish degan so‘zlardan olin-
gan. Ruhiy va jismoniy kamchiliklari bor bolalar anomal bola-
lar deyiladi (yunoncha odatdan tashqari, noraso degan ma’noni 
bildiruvchi anomalos so‘zidan olingan). Korreksion pedagogi-
ka fanining mavzu bahsi anomal, yordamga muhtoj bolalardir. 
Korreksion pedagogikaning vazifasi – anomaliyalarning kelib 
chiqish sabablari, turlarini, anomal bolalarning psixofiziologik 
rivojlanishdagi xususiyatlarini o‘rganish, shular asosida inte-
gratsiyalashgan, inkluziv yoki differensial ta’limni tashkil etish, 
ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanishdir. Korreksion 
pedagogika fanining maqsadi – anomal bolalarga integratsi-
yalashgan – inkluziv hamda differensial ta’limni tashkil etish 
uchun zarur shart-sharoitlarni o‘rganish, ulardagi psixofizio-
logik kamchiliklarni iloji boricha bartaraf etish, tuzatish yoki 
bilin maydigan holga keltirish usullarini belgilash va amaliyotda 
tatbiq etish yo‘llarini tarbiyachi hamda o‘qituvchilarga ko‘rsatib 
berishdan iborat.

---

18
Yuqorida bola huquqlarini himoya qilish sohasida davlat 
siyosatining asosiy yo‘nalishlari sanab o‘tilgan bo‘lib, unga ko‘ra 
bola huquqlarini himoya qilish bo‘yicha davlat siyosatining 
asosiy yo‘nalishlari bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy 
manfaatlarini ta’minlash; bolaning hayoti va sog‘lig‘ini muho-
faza qilish; bolaning kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik; bolaning 
sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish; bolalar huquqlari 
va imkoniyatlarining tеngligini ta’minlash; bola huquqlari 
kafolatlarining huquqiy asoslarini takomillashtirish; bola 
huquqlarining kafolatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya 
etilishini ta’minlash uchun uzluksiz ta’lim tizimida faoliyat 
yurituvchi barcha mutaxassislar alohida yordamga muhtoj kishilar 
haqida tushunchaga ega bo‘lib, ularga ta’lim-tarbiya jarayonida 
qulay shart-sharoitlar yaratib, kеrak bo‘lsa, individuallashgan 
dasturlar asosida inkluziv sharoitda mе’yorda rivojlangan 
tеngdoshlari orasida hamma qatori ta’lim olish imkoniyatlarini 
yoki maxsus muassasalarda ta’lim olishiga yordam bеrishi zarur. 
Buning uchun har bir pеdagog dеfеktologiya fanining asoslarini 
egallagan bo‘lishi kеrak.
1994-yillarda YUNESKO «Maxsus ta’lim zaruriyati» nomli 
hujjatni tayyorlab, unda maxsus ta’limga muhtoj bolalar va yosh-
lar uchun ta’limni tashkil etish va takomillashtirish masalalari 
ko‘rib chiqilgan. Ushbu ta’lim turida asosiy o‘rin reabilitatsi-
ya masalalariga ajratilgan. Hujjatda: «Maxsus ta’limni alohida 
yo‘rdamga muhtoj kishilarga tashkil etishdan maqsad – jismoniy 
yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar va o‘smirlarni mus-
taqil, hamma qatori yashash sharoitida jamiyatga tiklash», – deb 
ta’kidlangan. Bolada nuqson bo‘lishiga qaramay uning qo‘lidan 
keladigan ish turini unga o‘rgatib, o‘qitib, tarbiyalab, jamiyatda 
o‘z o‘rnini topib ketishga yordam berish – ijtimoiy reabi litatsiya.
Rivojlangan mamlakatlarda «Maxsus ta’lim zaruriyati» nom-
li hujjatga javoban SVR – Reabilitatsiya tashkiloti (Sommin. 

---

19
Vased Reabilitatop) tashkil etildi. Tashkilot nogironlar jamiyati, 
nogironlar oilalari, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy 
muhofaza etish hamda kasaba uyushmalari vakillarini o‘z ichiga 
qamrab olgan.
Bunday nufuzli tashkilotning asosiy maqsadi – jismoniy 
yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni himoya-
lash, huquqlarini tiklash, vakolat berish, ta’lim-tarbiya tizimini 
shakllantirish, jamiyat va rahbariyat diqqatini bu narsaga jalb 
etishdir.
Alohida yordamga muhtoj bo‘lgan bolalar uchun tash-
kil etilgan ta’lim tizimida birinchi navbatda bolaning talablari 
o‘rganiladi, ijobiy tomonlari, qobiliyati hisobga olinadi, kamchi-
liklari o‘rganiladi. Ushbu ta’lim tizimida ma’lum sharoit yara-
tilishi lozim. Bunga modifikatsiya, kompensatsiya, adaptatsiya, 
rea bilitatsiyalar kiradi. Masalan, agarda bola eshitmasa, uni eshi-
tish apparati bilan ta’minlash; yura olmasa – nogironlar arava-
chasidan foydalanish, qo‘lida oddiy qoshiq ushlay olmasa, uni 
boshqa qulay uskuna bilan ta’minlash va boshqalar.
Inkluziv ta’lim bu maxsus yordamga muhtoj bolalar 
va yoshlar uchun individuallashgan va sharoitga qarab 
o‘zgaruvchan, g‘amxo‘rlik bilan yondasha oladigan ta’lim 
tizimidir. Ushbu ishlar me’yorda rivojlangan bolalar o‘quv 
muassasalarida amalga oshiriladi. Inkluziv – jalb etish (вклю-
чение) degan ma’noni anglatadi, ya’ni jismoniy yoki ruhiy 
rivojlanishida nuqsoni bor bolalarni sog‘lom tengdoshlari bilan 
o‘zaro bog‘lanib, birgalikda ta’lim oli shidir. Buni amalga oshi-
rish uchun har bir bolaga individual yondashish, nuqsonidan 
kelib chiqqan holda u uchun qulay sharoit yaratish, kerak bo‘lsa, 
dastur va rejani qisman o‘zgartirish va h.k. Yordamga muh-
toj bola uyiga yaqin, o‘ziga qulay maktabgacha tarbiya muas-
sasasi yoki maktabga qatnaydi. U yerda asosiy ishni tarbiyachi 
yoki sinf rahbari amalga oshiradi. Har bir maktabgacha tar-

---

20
biya muassasasida yoki maktabda maxsus tayyorlangan resurs 
tarbiyachi bo‘lib, u guruh tarbiyachisiga maslahatlar beradi va 
ko‘maklashadi: maxsus o‘qitish uskunalari, apparatlari bilan 
ta’minlaydi; ota-onalar, o‘qituvchilar bilan tushuntirish ishlari 
o‘tkazadi; dars jadvali, dasturga, kerak bo‘lsa o‘zgartirishlar 
kiritadi, ularni asoslab beradi; tarbiyachi va o‘qituvchilarni 
malakasini oshiradi, bilim mahoratini boyitadi; sog‘liqni saqlash 
xizmatlarini tashkil etadi, qulay psixologik muhitni yaratadi. 
Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolani oddiy 
bog‘cha yoki maktabga joylashtirish integratsiya yo‘lidagi bi-
rinchi qadam. Ta’lim integratsiyasining turli shakllari va dara-
jalari mav jud. Jismoniy integratsiyada nogiron va sog‘lom bola 
orasidagi jismoniy tafovut iloji boricha kamaytirilishi lozim. 
Buning uchun maxsus sinf yoki bo‘lim tashkil etilishi mumkin. 
funksional integ ratsiyada nogiron va sog‘lom bola orasidagi 
funksional tafovut iloji boricha bartaraf etilishi lozim. Buning 
uchun alohida yordamga muhtoj bolalarni musiqa, san’at, dra-
matik to‘garak va sportga jalb etish foydalidir.
Ijtimoiy integratsiya ijtimoiy tafovutni kamaytirishga, nogiron 
va me’yorda rivojlangan bolalarni o‘zaro do‘stlashishga, bir-biriga 
hurmat bilan qarashga undaydi, me’yorda rivojlangan bolalarni 
muruvvatli bo‘lishga o‘rgatadi. Jamiyat nogiron kishilarga to‘g‘ri 
munosabatda bo‘lishi kerak. Konstitutsiyamizdagi barcha bandlar 
ular uchun ham taalluqli. Har qanday ta’lim integratsiyasi ink-
luziv ta’lim sifatini oshiradi. Inkluziv ta’lim markazida jismoniy 
yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bola turadi, unga har to-
monlama g‘amxo‘rlik ko‘rsatiladi.
Integratsiyalashgan – mujassam, ajratib bo‘lmaydigan qism 
degan ma’noni bildiradi. Har bir bola ta’limga jalb etilishi 
lozim. Integratsiyalashgan jamiyatda barchalar teng huquqqa 
ega, bu yaxlit jamiyatdir. Inkluziv ta’lim tufayli jamiyat 
integratsiyalashgan jamiyatga aylanadi.

---

21
2001-yilda YUNESKO «Ta’lim hamma uchun» dasturini 
qabul qildi. Birlashgan Millatlar tashkilotiga a’zo bo‘lgan bar-
cha mamlakatlar, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi ham, 
ushbu dasturga imzo chekkan. Dastur global, keng miqyos-
da «Ta’lim hamma uchun» (Obucheniye dlya vsex) joriy etili-
shi YUNESKO tomonidan boshlab yuborildi. O‘zbekistonda 
«Ta’lim hamma uchun» milliy dasturi 2005-yili dekabr oyida 
qabul etildi. Shu davrdan beri uni joriy qi lish ishlari bosqich-
ma-bosqich amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda davlat tomoni-
dan inkluziv ta’lim haqidagi hujjatlar rasmiylashtirilmoq da, 
hayotiy zaruriyatlardan kelib chiqqan holda turli nodavlat tash-
kilotlar chet ellarda bu ishlarning ahvolini o‘rganib chiqib, ink-
luziv ta’limning ayrim turlarini joriy etmoqdalar. O‘zbekistonda 
Respublika ta’lim markazi, «Oila» Ilmiy-amaliy markazi, 
Nogiron farzandli ayollar jamiyatlari, «Umr» markazi, «Sen 
Yolg‘iz Emassan» Respublika jamoatchilik bolalar jamg‘armasi, 
«Beg‘uborlik» – ijtimoiy birlashma, Bolalar ijtimoiy moslashuvi 
respub lika markazi va boshqalar ushbu jarayonda talaygina mu-
vaffaqiyatlarga erish moqdalar.
O‘zbekistonda defektologlarning olib borayotgan ishlari ham 
diqqatga sazovor. Ko‘p yillardan beri umumta’lim maktabgacha 
ta’lim muassasalari, maktablarda maxsus guruh, sinflar tashkil 
etilgan va muvaffaqiyatli o‘z vazifalarini bajarib kelmoqdalar. 
Har bir tumandagi ixtisoslashtirilgan maktab me’yorda rivojlan-
gan bolalar ta’lim oluvchi muassasalarda ulgurmovchi o‘quvchilar 
bilan yil davomida ma’lum ishlarni olib borishmoqda.