Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
|
| noaniq (nirvikalka)
va aniq (sarvikalka) shakli farqlangan. Noaniq idrok sensor, narsa va hodisaning sezgi a’zosi bilan kontaktga kirishi orqali idrok qilinishi. Vedanta maktabining namoyondalari noaniq hech qanday individualligi ham, umumiyligi ham bo‘lmagan xissiy kechinmalar yig4ndisidir, deb ta’kidlaydilar. Aniq idrok bo‘lingan nutq strukturasida namoyon bo‘luvchi idrok bo‘lib, buddistlaming ta’kidlashicha, u idrok emas, chunki unga aql ta’sir etadi. Nutq har xil belgilardan tashkil topganligi uchun idrok etilayotgan obrazni xiralashtiradi. Mimansa maktabining tarafdorlari vedantistlami ham, buddistlami ham, tanqid qilgan holda noaniq idrok ikki belgiga umumiy va spesifik belgilarga ega ekanligini ta’kidlaydi. Umumiy belgi ko‘pchilik individual obyektlarga talluqli bo‘Isa, spesifik idrok faqat berilgan obyektlarga tegishlidir. Noaniq idrok qilinishi mumkin emas, chunki buning uchun uni boshqalaridan ajratishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu obyekt umumiy belgi sifatida ham idrok qilinmaydi, chunki buning uchun u boshqalar bilan birlashtirilishi kerak. Bunga esa faqat nutq hisobidan erishish mumkin. Chunki nutq narsalarga xos belgilarni ajratishi ham, birlashtirishi ham mumkin degan xulosaga keldilar. Buni maktab namoyondalari «Reallik» va «Illyuziya» deb atardi. «Reallik» va «lllyuziya»ni Mimansa maktabining faylasufi Bxata organ va tashqi obyekt o ‘rtasidagi munosabat bilan belgilaydi. Agar bu munosabat qandaydir sabab bilan buzilsa, idrok illyuzior b o iib qoladi. Buning sababi sifatida Bxata: periferik (sezgi a’zosidagi) va markaziy (manas) qismdagi buzilishni ko‘rsatadi. Gallyutsinatsiya ham xuddi shunday paydo bo‘ladi. Tush ko‘rish ham gallyutsinatsiyaning bir turidir. Psixik hayot davomida o‘tish davri muammosi G‘arbiy Evropa faylasuflarini ko‘proq qiziqtirdi. Hech kimni hindlar kabi «men» muammosi bunchalik ko‘p o'ylantirmagan. Masalan, lakata ta’limotida umuman «men» muammosi inkor qilinadi. Ular shunga asoslanadiki, sezgi a ’zolarimiz bizga «men» haqida hech narsani ma’lum qilmaydi. Xulosa chiqarish yo‘li bilan olingan ma’lumotlar esa noto‘g‘ri bo‘lishi ham mumkin. Miloddan avvalgi bir necha mingyillikning o‘rtalarida Hindiston va Xitoyda II-mingyillikda paydo bo‘lgan. Vedalar eng qadimgi ariylik dunyoqarashini ifodalardi. Grek, skandinaviya va slavyan afsonalarida bo‘lgani singari unda ham xudolar ko'pincha tabiiy kuchlarga qiyos qilinardi. Bunday dunyoqarash Koinot bilan Tartibsizlik (Xaos) o‘rtasidagi azaliy kurash bilan tavsiflanardi. Bu jangda xudolaming uzil- kesil va abadiy g‘alaba qilishi kafolatlanmaydi. Tartibsizlikka qarshi kurashda xudolar odamlaming yordamiga muhtoj bo‘lgan. Qurbonliklar va to‘g‘ri bajariladigan marosimlar koinotdagi tartibni tutib turishga katta xissa qo'shib turadi. Vedalar bilan tanisxishda muayyan afsonaviy olamga g‘arq bo‘lamiz. Agar biz hind ma’naviy hayotida afsonadan logosga o‘tish haqida gapirsak edi, unda uni matnlaming yangi va ancha tushunarli guruhlari (miloddan avvalgi 800-300-yillar) bo‘lgan Upanishadlarga tegishli deyish mumkin bo‘lardi. Upanishadlar Veda dunyoqarashining tanqidiy jihatdan idrok etilishidir. Ehtimol, ular asriy madaniyatining ayrim jihatlariga nisbatan norozilikni ifodalar. Eng yangi tadqiqotlar ularda noariy tendensiyalaming ta’sirini topmoqda. Biroq bu murakkab masala din tarixchilari ixtiyorida qoldirilishi kerak. Lekin, baribir Upanishadlarga dalil-asoslar muvofiq keladi. Bu narsa mazlumlaming o‘z ovozini chiqarish usulini topganligini anglatadimi? Biz buni bilmaymiz va faqat taxminlar bilan cheklanishimizga to‘g‘ri keladi. «Upanishada» atamasi donishmandning o‘z shogirdlariga ta’lim berishi jarayonini anglatadi. Vaqt o‘tishi bilan bu atama shu jarayonda beriladigan mazmunni ifodalaydigan falsafiy raatnni ham ifodalaydigan bo‘ldi. Shunday qilib, muayyan ma’noda Upanishadlami Platonning dialoglari bilan o‘xshatish mumkin. Upanishadlaming markaziy mavzularidan biri tug'ilish va oiimning abadiy «almashinuvi» g‘oyasidir. Bunday g‘oya tirik mavjudotlaming oMimidan keyin yana qayta tirilishini nazarda tutadigan ruhlaming ko‘chib yurishi (reinkamatsiya) haqidagi ta’limotga asos qilib olingan. Tug‘ilish bilan o‘lim o‘rtasidagi abadiy qayta tiklanib turadigan sikl sansara deyiladi. Aynan ana shunday siklda insonning eng teran «mohiyati» (atman) takror va takror qayta tiklanaveradi. Sharqshunoslik adabiyotlarida nimani atm an deb tushunish masalasi xususida munozara ko‘pdan beri davom etib keladi. Upanishadlaming ayrimlarida, aftidan, atman o‘zgarmas va substansial narsa hisoblanadi va idrok etuvchi «men» yoki «ego»dan farq qiladi. Upanishadlaming boshqa bir muhim qoidasi atman bilan brax- manning bir-biriga tenglashtirilishidir. «Braxman» so‘zining adekvat tarjimasini topish qiyin. Bu holda atm an bilan braxmanning bir-biriga tenglashtirilishi atman absalyut yoki ilohiyot bilan teng degani bo‘ladi. Bunga o‘xshash qarashlar odam (yoki uning ruhi) Xudo bilan ayni bir narsa bo‘la oladigan g‘arb mistisizmida ham mavjud. Bunday birlik hind falsafasi va G‘arb mistisizmi targ‘ib qiladigan zohidona turmush tarzini nazarda tutadi. Upanishada faylasuflari shu tariqa olamdan teskari o‘girilib olishdi. Ularning maqsadi zohidlarcha dunyodan qochish edi. Ulaming e’tiqodicha, matndami yoki tabiatdami bo‘lishidan qa’tiy nazar «tashqari»da emas, u sening ichingda. Sen «o‘z-o‘zingni topish»ni o‘rganishing kerak. Mistisizm haqida ko‘p narsani o‘qib olish mum kin, lekin bu mistik bilishni anglatmaydi. U faqat sen tomoningdan va o‘zingning shaxsiy sa’y-harakatlaring yordamida ishlab chiqiladi. Hindistonda bunga o‘xshash mistik donishmandlik kohinlar tabaqasiga, haqiqiy «braxman»larga xos deb hisoblanardi. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|