Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
145 mahiyyətcə də bir-birindən seçilmirlər. Bununla bərabər, romantizmin inkişafında milli yolların bütün mürəkkəbliyinə və müxtəlif yazıçıların mövqelərindəki fərqlərə baxmayaraq, romantizm müəyyən estetik vəhdətə malikdir. Azərbaycanda romantizmin kökləri orta əsrlərdən başlayır. Daha doğrusu, Şərq klassik romantizminin zaman və təbiət, insan və tale, eşq və gözəllik qarşısında ədəbi-estetik fikrin irəli sürdüyü bütün suallara geniş fəlsəfi mənada İlahi bir eşqlə və qüsursuz cavab verən Füzuli ilə başlayır, klassik romantizmin, bütün orta əsrlər Azərbaycan lirikasının estetik devizi kimi Füzuli deyirdi: «Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir». Sufi bir şair olan Füzuli «aşiqəm» deyərkən məqsədə və mərama Allahın aşiqi, Allahını sevən, Allahına qovuşmaq istəyən, onunla vəhdətdə olmaq – ali mükəmməlliyin, dəruni həzz və nəşənin, ədəbi harmoniyanın bir parçasına çevrilməyin yeganə son mərhələsi və mərtəbəsinə yetişməyi məhz İlahi eşqdir: Vəqa mülkün dilərsək, fani et varini dünya tək, Ətək çək gördüklərindən afitabi-aləmara tək, Fəqr eşq içrə Füzuli izzü cahimdir mənim Dərgahi təcrid ixtiyar et, kim diyari eşqdə, Fərq bazarinə əsbabi-fənadəndir rəvac. Əlbəttə, sufizmin ondan bir neçə əsr sonra ədəbi bir cərəyan kimi meydana gələn romantizmlə bağlılığını izah etməyin hansı dəlillərə əsaslanacağını söyləmək üçün istər sufi sənətkarların, istər romantik yazarların elmi-fəlsəfi traktatlarda, dini-tarixi mövzularda (istər Avorpa, istər Şərq) bədii əsərlər yaradarkən bədii təsvir və ifadə vasitələrinin, məcazın, hissiyyatın, ruhi-poetik an və məqamların, bir-birinə bənzərliyi istər sufi, istərsə də romantik sənətkarların daxili və mənəvi aləmlərinin zənginliyinə ramən bütün bəşər övladını Yaradanın qoyduğu qanunlara riayət etmələrini görmək istəmələri, eyni zamanda, ilahi-səmavi müddəalar, yaxşılıqlar və pisliklər, xeyirxahlıq-bədxahlıq, 146 sülh-müharibə, təvazökarlıq-lovğalıq, dünyaya meydan oxuyan, bəşəriyyətin taleyi ilə oynayan, xalqa bədbəxtlik, ölüm gətirən şərti- metaforik obrazlar, qlobal fəlsəfi, ictimai problemlər məntiqi ünvan səviyyəsinə qaldırılaraq ümumiləşir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda romantizm ədəbi cərəyanı formalaşdı. M.Hadi, A.Səhhət, H.Cavid, A.Şaiq, Səid Səlman, A.Divanbəyoğlu istər orta əsrlərin Şərq romantizmindən, istər də romantizmin klassik Avropa tipindən bəhrələnsələr də, orijinal bədii- fəlsəfi, estetik romantizmin əsasını qoydular. Ümumiyyətlə, XX əsrin ilkin iki onilliyinin fəlsəfi lirikası bizim klassik milli şeirin təbii davamı olmaqla bərabər həm də yeni mərhələsi idi. Həm M.Ə.Sabirin, həm də M.Hadinin şeir büllurunda yenidən parlayan Füzuli ənənəsi H.Cavidlə öz təkrarsız, bənzərsiz bədii ədalı və fəlsəfi mənası ilə meydana çıxır. Zamanın bədii-ideoloji hərəkatda, mövcud əxlaqi-tərbiyəvi sistemdə hər şeyi müairliyin qlobal problemləri səviyyəsinə qaldırmaq, tarixi də, keçmişi də məhz müasir bədii düşüncə və oxucu təfəkkürü üçün konkret xeyri olan əsərlər yaratmaq bu sənətkarların qarşısında birinci dərəcəli vəzifə kimi dururdu. İdeya-vətəndaşlıq və məfkurə zənginliyi ilə yanaşı poetik təfəkkürə, ehtiraslı dil, fəlsəfi hikmətə əsaslanan bu sənətkarların yaratdıqları əsərlərdə zülm və ədalətsizliyə qarşı çıxır, xoşbəxt, işıqlı gələcək arzulayır, azad məhəbbəti tərənnüm edir, dini gözdən salan mövhumatı, xurafatı, fanatizmi pisləyirdilər. Əsrimizin ilk rübündə Azərbaycan romantizm ədəbi məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Məhəmməd Hadi idi. O, coşğun, alovlu, hərarətli təb sahibi, müasir ictimai hadisələrə vaxtında səs verməyi bacaran bir şair idi. Hadi dil, təsvir və ifadə vasitələri, şeirin quruluşu etibarilə qədim klassik poeziyaya daha çox bağlı idi. Onun yaradıcılığında romantik-fəlsəfi şeirlər xüsusilə diqqəti cəlb edirdi. Mürəkkəb ictimai hadisələr, çarpışmalar və mübarizələrlə dolu olan yeni XX əsr şairin qarşısında bir məktəbli qarşısında Yer kürəsi duran 147 kimi dururdu. Onun «Kitabi-həyat», «Mənaziri-təbiət», «Dünya saheyi- cəmdir», «Təraneyi-qəmpərvinə», «Bieayi-təbiət», «İnsanların tarixi faciələri», «Tövsiyeyi-mürğ» və s. əsərləri başdan ayağa romantik- fəlsəfi məzmundadır. Azərbaycan rus əsatirindən, istibdadından, zülmündən xilas olub azadlığa, müstəqilliyə, hürriyyətə qovuşması üçün çalışan fyüzatçılarla əməkdaşlıq edən M.Hadinin istibdada, zülmə nifrəti, istismar dünyasının məhv olacağına inamı olduqca güclü, həqiqi və həyati idi. Hadinin guya sinfi mübarizə aparan, lakin bundan istifadə edib yenidən müsəlmanların torpaqlarını işğal etmək, mədəniyyətlərini məhv etmək, dinini əlindən almaq, tarixini ləkələmək arzusunda olan bolşevizmin əleyhinə idi. O, bolşeviklərə nifrət edir, onlarla əməkdaşlıq edən yerli yaltaqları vətən xaini adlandırırdı. XX əsrdə Azərbaycanda romantizm cərəyanının formalaşması ilə Azərbaycan ədəbiyyatında M.Hadi fenomeni, H.Cavid dramaturgiyası, A.Səhhət və A.Şaiq poeziyası meydana gəldmiş və bu cərəyan nəinki onların yaradıcılığındakı ideyaların, həm də bədii sənətkarlığın dünya standartlarına uyğunlaşmasına təkan vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sənətkarların yetişməsində, püxtələşməsində və möhtəşəm fəlsəfi-romantik əsərlər yaratmasında Əli bəy Hüseynzadənin başçılıq etdiyi «Füyüzat ədəbi məktəbi»nin müstəsna rolu və xidmətləri olmuşdur. Füyüzatçıların sistemli və ardıcıl axtarışlarından doğan bədii üslub çeşidliyi, mövzu və məzmun müxtəlifliyi Azərbaycan ədəbi mühitini əsaslı şəkildə yeniləşdirməyə və zənginləşdirməyə yönəldirdi. Onların yaratdıqları əsərlər bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinə, ideya- fəlsəfi dəyərinə görə könüllü şəkildə başqalarından seçilir, çağdaş həyatın istəklərinə tam cavab verir, habelə müstəmləkə rejimində yaşayan xalqın milli hiss, duyğu və düşüncə kompleksinin bütövlüyünü göstərirdi. «Gülüstan» və «Türkmənçay» müqavilələrindən sonrakı dövrün ümumxalq psixologiyası, sosial həyat şəraitindən doğan ictimai-siyasi fikir yönü, millətin azad, demokratik dövlət uğrunda Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|