Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
157 kütllərinə rəğbət, həyatda müsbət qəhrəman axtarışları tənqidi realizmin ən əsas xüsusiyyətlərindən idi. Azərbaycanda maarifçi realist ədəbiyyat ilk mərhələlərdə hələ öz böyük romanını, öz «böyük nəsr» janrlarını yaratmır. XIX əsrin ortalarının realist-maarifçi ədəbi fikri M.F.Axundovun altı komediyası, povesti, tənqidi və fəlsəfi-publisist əsərləri ilə təmsil olunur. Böyük mütəfəkkir «Təmsilat»da ifadə və təbliğ etdiyi maarifçi idealları «Aldanmış kəvakib»də və «Kəmalüddövlə məktubları»nda davam və inkişaf etdirir. Axundov maarifçiliyi öz ideya-məfkurə zirvələrinə bu əsərlərlə yüksəlir. Hər yerdə olduğu kimi, Azərbaycanda da maarifçi- realist və maarifçi-publisist nəsr maarifçilik hərəkatının inkişafında xüsusilə böyük rol oynayır. Maarifçiliyin növbəti – ikinci tarixi mərhələsinə məxsus bir sıra yeni tendensiyalar öz başlanğıcını məhz bu iki əsərdən alır. Axundov realizmin imkanlarını geniş təsəvvür edirdi. Tənqidçi belə bir fikri sübuta çalışır ki, əsl poeziyada təsvirin real həyat həqiqətinə əks getməməsi prinsipi heç də sənətkarı müəyyən məqsəd üçün şərtiliklərdn, mövhumi qüvvələrdən istifadə səlahiyyətindən məhrum etməməlidir. Əgər realist əsərdə mövhumi qüvvələr insan ağlı və anlayışı çərçivəsində təsvir olunursa, real həyata uyğunlaşırsa və bu təsvir insan hüdudlarında dolaşırsa, bu, realist sənət yoluna zidd deyildir. Hekayət və şikayət isə gərək həqiqətə müvafiq olsun və məzmunda mövcud olmayan (qeyri-obyektiv) hadisədən bəhs edilməsin. Bəlkə bütün izahlar gərək bəşər cinsinin adətinə, təbiətlərinə, hərəkət və xəyallarına, yaxud nəbatat, cəmadat və ölkələrin vəziyyətlərinə uyğun olsun. Demək, hər hansı şeirin məzmunu bu şərtlərə müxalifdirsə, yəni onun məzmunu real həyat həqiqətini əks etdirirsə və burada obyektiv gerçəklik yoxdursa, bu, şeir deyildir və onu poeziya adlandırmaq olmaz. Axundovun fikrincə, bilavasitə həyatdan ilhamlanan sənətkar həm də xüsusi yaradıcılıq 158 istedadına malik olmalıdır. Yalnız əsl istedad sahibi həyatı sənət səviyyəsinə yüksəldə bilər. Əks halda isə təsvir sadəcə olaraq, «məzmun doğruluğu» ilə fərqlənir; şeirin şərtlərini öyrənib nəzm yazmaq hər savadlı adama müyəssər olan qabiliyyətdir: «Ancaq sənətkarlardır ki, əlfaz hifz edib şüruti-nəzmə müvafiq əlfazı rişteyi- nəzmə düzürlər və hərgiz nəzmlərində bir təsir yoxdur; bəlkə ksərinin nəzmlərində heç məzmuni-səhih dəxi tapılmaz və bu sənət bir asan zaddır ki, hər bir məktəbdən çıxan kimsənələrin əksəri fürs arasında bir az məşq etməklə əlfazı nəzmə düzməyə qadir olur və belə kimsənələrə şair demək qələtdir. Füzuli şair deyil… ancaq nazimi- ustaddır». Əlbəttə, Axundovun burada dahi Füzuliyə qarşı bu qədər ədalətsizlik və haqsızlıq etməsi, şübhəsiz ki, onun ateist olmasından irəli gəlirdi. Füzuli sufi bir sənətkar olaraq, bütün varlığı ilə Yaradana bağlı olduğuna görə onun sufi görüşləri materialist Axundovu qane etmirdi. Füzuli şeirinin dərin həyati, fəlsəfi qüdrətinə, məna zənginliyinə, sənətkarlığına, emosional qüvvəsinə belə münasibt haqlı olaraq mütəxəsisslər tərəfindən tənqid olunmuşdur. 159 ƏDƏBİYYATDA İSLAM DİNİNİN ROLU VƏ MÖVQEYİ Orta əsrlər islam mədəniyətinin bütün müsəlman xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının ədəbiyyatına təsiri barədə bu kitabda yeri gəldikcə danışılmışdır. Həm də bu xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının ədəbi irsinin toplanılması, öyrənilməsi və təbliği sahəsində son zamanlar az iş görməmişdir. Xüsusilə son dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı diqqətəlayiq nailiyyətlər əldə etmişdir. Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli və başqa söz ustadlarının əsərlərinin obyektiv təhlili və öyrənilməsinə ayrı-ayrı tədqiqat əsərləri həsr olunmuşdur. Odur ki, biz bu bölmədə ədəbiyyatın dinlə bağlılığından müfəssəl söhbət açmağı qarşımıza məqsəd qoymamışıq. Lakin bu mövzuya müraciət etməyimizin bir səbəbi vardır: müasir ədəbiyyatşünaslığımızda müsəlman orta əsrlərində söz sənəti ustalarının dinə münasibəti məsələsində məqbul sayılan müddəalara dair bəzi fikirlər söyləməyə ehtiyac duyulur. Zövq sahibləri sözün qüdrətindən vəcdə gəlmiş, dil şirinliyindən və axarlılığından təsirlənmiş, sənətkarın bədii ustalığından, yaradıcılıq ilhamından mənən qidalanmış, daxilən saflaşmış, gözllik anlamını zənginləşdirmişlər. Lakin elə həmin dövrlərdə daha bir meyar da əsas götürülmüşdür – sənətkarın dünyabaxışı meyarı. Ancaq o sənətkarlara yüksək qiymət verilmişdir ki, onların bədii ustalığı mütərəqqi dini, fəlsəfi, siyasi, əxlaqi baxışları ilə ahəngdar olsun, biri digərini tamamlasın. Məhz bu meyarın təsiri altında islam qədim yunan fəlsəfəsini, elmini öz dünyaduyumu süzgəcindən keçirdib mənimsəyə bildiyi halda, sənətkarlıq baxımından güclü, ancaq bütpərəstlik əsatir və əfsanələri əsasında təşəkkül tapmış yunan ədəbiyyatını qəbul 160 etməmişdir. Bu meyarlar, əgər «xalis sənət», «sənət sənət üçündür» nəzəriyyəsi havadarlarını çıxsaq, bu gün də dəyişilməmişdir və müasir ədəbiyyatşünaslıqda sənətdə xəlqilik, ümumbəşərilik, insanpərvərlik meyarları ilə yanaşı əsas kimi götürülür. Lakin bir cəhət diqqəti cəlb edir: ədəbi irsimizə sənətkarın dünyabaxışı meyarı əsasında qiymət verərkən nədənsə bu və ya digər söz ustadının dinə münasibəti məsələsi ya məqsədyönlü şəkildə unudulur, ya da onun islam dünyaduyumuna, dəyərlərinə, rəmzlərinə, yenə də sovetlər dönəmindəki kimi «tənqidi» münasibətinə dair «dəlillər» axtarılır və bu dəlillərin əsası oldu-olmadı, daha bariz şəkildə göstərilməsinə səy edilir. Tutaq ki, təməli Füzuli tərəindən qoyulmuş «mərsiyə» ədəbiyyatının, bir neç əsr Azərbaycan ədəbiyyatına guya bəsit bir forma gətirdiyini iddia edərək M.F.Axundovun dahi Füzulini «nizami- ustad» adlandırmasına indinin özündə də haqq qazandırırlar. Sovetlər dönəmində böyük Füzulinin guya dönə-dönə «dinə qarşı mübarizəsi» məsələsini qaldıranlar indi onu «tilsim» adlandıraraq, onun qəzəl, qəsidə, mərsiyə yaradıcılığını cadulanmış gediş hesab edir və bu qırılmaz tilsimi qıranın ilk dəfə M.F.Axundov olduğunu söyləyirlər. Hətta indinin özündə də Xaqani dini baxışları daha çox təbliğ etdiyi üçün onun yaradıcılığı Nizami yaradıcılığına nisbətən gericil sayılır. Unudulur ki, Nizamiyə çağdaşları ehtiram əlaməti olaraq «şeyx», Füzuliyə isə «mövlana» deyə müraciət edirdilər. Məsələ burasındadır ki, bu dahi insanların böyüklüyü islam dəyərlərindən bəhrələnərək yaratdıqları bədii cəhətdən mükəmməl, yüksək məramlı əsərlərdir. Bu dəyərlər onların söz seçmək, söz ləzzətini duymaq və bu ləzzəti başqalarına da çatdırmaq ustalığına sirayət etmiş, yeni bədii məzmun kəsb edərək sənətsevərlərin şüuruna hakim kəsilmişdir. Nizami bütün əsərlərində dünyabaxışı məsələlərini islam dəyərləri əsasında nəzərdən keçirmiş və bu barədə öz mütəfəkkir sözünü demişdir. Məhəmməd Füzulinin imam Hüseyn ibn Əli əl-Mürtəza mübarizəsinə 161 həsr etdiyi «Həqiqət-əs-süəda» («Xoşbəxtlər bağçası») əsəri öz bəlağəti, təsirliliyi və ifadəliliyi baxımından bu dəyərlərin bədii inikasının ən gözəl nümunələrindəndir. Mərhum Firudin bəy Köçərli bu barədə belə yazmışdır: «Əgərçi Həqiqət-əs-süəda» nəsr ilə təhrir olunubdur və bəzi məqamlarda münasibi-hal və müvafiqi-məqal gözəl şeirlər vasitəsilə şərhi-məna qılınıbdır ki və lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki, və əhvali keyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi mərifət indi də onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqdır. Bu vaxta kimi füsəhayi-türk və əcəmdən bir kəs belə bir xoş ibarəli və şirin ləhcəli və gözəl şivəli əsər vücuda gətirməyibdir – desək, shv etməmiş olarıq». 1 Bəzi ədəbiyyatçılar Nizamini öz poemalarının müqəddimə hissəsində islam təliminə dair baxışlarını şərh etdiyinə görə «ənənəçilikdə» günahlandırırlar. Digərləri guya Nizamini belə yersiz ittihamlardan qorumaq mqsədilə sübut etmyə çalışırlar ki, hətta din məsələlərinə müraciət edərkən belə şair ağıl və zəka mövqeyindən çıxış edirmiş. Başqaları isə dahi sənətkarın azad fikirliyini əsaslandırmaq üçün onun «elmi-fəlsəfəni dinə tabe etmək cəhdi»ni ön xəttə çəkir. Nizaminin «dindarlığı»nı yalnız və ən əvvəl onun mənəvi- əxlaqi baxışlarına müncər edirlər. Nizami dövrünün qabaqcıl düşünən şəxsiyytlərindən olmuş, öz mütərəqqi çağdaşları kimi zülmü, əsarəti görmüş və ictimai bəlalardan yaxa qurtarmaq yolunu axtarmışdır. Bu yolu Nizami də orta əsrlərin bir çox başqa mütəfəkkirləri kimi, islamın ilkin qayələrini, fəcnülislam dövrünün qaydalarını bərpa etməkdə görürdü. Demək olar ki, Nizami bütün əsərlərinin müqəddimə hissəsində öz dini baxışlarını izah edrkən islam islahatçısı mövqeyi tutur. Nizaminin bu cəhdi islam ənənələrinə əsaslanırdı: islam tarixində ən mütərəqqi fikir cərəyanları ilkin islam dəyərlərini dirçəltmək, həyata qaytarmaq çağırışı ilə çıxış etmişdir. Bu, mühafizəkarlıq deyildi. Dini 1 Фиридун бяй Кючярли. Азярбайъан ядябиййаты. Бакы, Ы ъилд, сящ.89-90. 162 şüurun hökmran olduğu bir cəmiyyətdə qabaqcıl fikirlər də ilkin islam təməli üzərində qurulurdu. Mütəzilələr də, Səfa qardaşları da öz təlimlərini bu əsas üzərində qurmuşlar. Bəlkə də Füzulinin imam Hüseyn Əleyhissəlamın mübarizə tarixinə müraciət etməsinin başlıca səbəbi ilkin islam dəyrlərini bərpa etmək cəhdi olmuşdur. Çünki əsrlərlə istər Əməvilərin, istərsə də Abbasilərin hakimiyyəti dövründə islam dəyərləri şəkildən-şəklə salınmış, peyğəmbərin qoyduğu qanunlara subyektiv münasibət bəslənmiş, həqiqət xalqdan gizlədilmişdir. Məsələ burasındadır ki, istər Nizaminin, Xaqaninin, Nəsiminin, Füzulinin, istərsə də başqa klassik sənətkarlarımızın yaradıcılığının ilham mənbəyi Qurani-Kərim və islam elmləri idi. Şübhəsiz ki, o vaxt nə materialist fikirlər, nə də uydurma sosialist realizmi yox idi. Bu böyük sənətkarların bütün yaradıcılığının məntiqi nəticəsi müqəddəs Quranın müqəddəs ayələrinə, islam elmləri – fiqhə, fəlsəfə-hikmətə – işraqiliyə, sufizmə, peripatetizmə dayanır. Bundan əlavə, bu mütəfəkkirlər nücum elmini, riyaziyyatı, tibb elmini, coğrafiyanı, incəsənəti, eyni zamanda bütün dünya tarixini çox mükəmməl surətdə bilirdilər. Sovetlər birliyi dönəmində dahi şair Məhəmməd Füzulini ateizm təbliğatçısı kimi qələmə verməkdən ötrü onun dinsiz, Allahsız adamlara müraciətlə və tənqidi məqsədlə yazdığı «Könül, səccadəyə basma ayaq…» qəzəlini ədəbiyyat dərsliklərinə salır və şairin ideya- bədii funksiyasının tamamilə əksinə olaraq, guya Füzulinin şəriət xadimlərinin «mənfur sifətləri»ni ifşa etdiyini – azadlıq sevən insanla əsarət və istismar üzərində qurulmuş cəmiyyət arasındakı uçurumu ifadə etməsini təbliğ edirdilər. Mövzu Füzuliyə aid olurdusa, elə yerli- yersiz bu qəzəli sitat gətirir, şagirdlərin, tələbələrin beynini ateizm təbliğatı ilə zəhərləməkdən ötrü dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Tarixi həqiqətlər və mənbələr sübut edir ki, dahi şair Allaha və islam dininə 163 bağlılığı ilə kamillik zirvəsinə, övliyalıq dərəcəsinə yüksəlmiş, bəsirət gözü açılmış və hüsnü-mütləqə qovuşmaqdan ötrü bütün həyatını ibadətlə məşğul olmuşdur. Bütün əsərləri ilahiyyat fəlsəfəsinə söykənən şair, eyni zamanda seyidi-şühəda Həzrəti-Hüseyn əleyhəssalamın ziyarətgahı üstündə otuz il təmənnasız və pulsuz gülab paylamışdır. «Könül, səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl vurma» qəzəlinin həqiqi mənası mürtəd adamların, əyyaşların, zinakarların, əxlaqsızların ifşasıdır: Könül, səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl vurma Namaz əhlinə uyma, onlar ilə oturma, durma. Əkilib səcdəyə salma, farağat tacını başdan Yüzudən su səpib, rahət yuxusun gözdən uçurma. İmamın sanma aqil, ixtiyarın ona tapşırma. Dinsiz mürtədin ruhi vəziyyəti, mənəvi-əxlaqi (eyni zamanda ictimai) gerçəkliyin tragik şərhi, ifşası Füzuli epitetinin əyani təsəvvürə sığmayan fəlsəfi mənası burada təşbeh və məcazlar sistemində deyil, əks qəhrəmanın puç mənəvi almində özünü büruzə verir. Azərbaycan ədəbiyyatı hər quruluşun başlıca mərhələlərində aktual yaradıcılıq problemi sayılan ənənə və novatorluq prinsiplərinə əsaslanmışdır. Novatorluq artıq «sosialist realizmi» prinsipləriylə deyil, yeni üslubla, daha geniş, daha bəşəri, daha geniş axtarışlarla inkişaf edir. Artıq ədəbiyyatın vəzifəsi marksist estetik fikri yox, müxtəlif istiqamətlərdə səmərəli axtarışlar yolu ilə, yeni dövrün ab-havasını, mürkkəb ictimai və intellektual təcrübəsini əks etdirə bilən forma və janrlardan faydalanmaq yolu ilə əks etdirməkdir. 164 Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Aristotel. Poetika. Bakı, 1974. 2. Axundov A. Şeir sənəti və dil. Bakı, «Yazıçı» nəşriyyatı, 1980. 3. Azərbaycan folkloru antologiyası. I kitab, Bakı, «Azərbaycan Elmlər Akademiyası» nəşriyyatı, 1968. 4. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I c., B.1990. 5. Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı, Bakı, «Elm», 1970. 6. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, 1981. 7. Ahmet Ateş Hakan. İslam ensiklopedisi eilt. 8. Bualo. Poeziya sənəti. Bakı, 1969. 9. Belinski V.Q. Sobranie soçinenie v trex tomax. Qosudarstvennoe izdatelğstə xudejestvennoy literatura. M., 1948. 10. Qarabağlı Ə. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası. Bakı, «Maarif», 1968. 11. Quliyev E. Şəhriyar poeziyası və milli təkamül. Bakı, «Elm», 2004. 12. Qasımov H. Bədiiliyin meyarı. Bakı, 1990. 13. Qasımlı M. Aşıq sənəti. Bakı, 1996. 14. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı, 1979. 15. Dobrolyubov N.A. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1952. 16. «Dahilərin göz yaşları» «Mərsiyələr». Bakı, «Elm», 1990. 17. Əhməd Cəfəroğlu. Şair Şəhriyar 18. «Türk kulturu araşdırmaları dərgisi». Ankara, 1964. 19. Əkrəm Cəfər. Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu. Bakı, 1977. 20. Əlizadə Lalə. «Füzulinin gizli sözü». Bakı, «Yazıçı», 1989. 21. Məhəmməd Hadi. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, I c., Bakı, «Elm», 1978. 22. Mir Cəlal, Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, 1988. 165 23. Məmmədəli Tərbiyət. Danişməndam Azərbaycan. Görkəmli elm və sənət adamları. Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1987. 24. Mahirə Həmid qızı Quliyeva. Klassik Şərq bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı. 25. Vəliyev Ş. Füyuzat ədəbi məktəbi. B., «Elm», 1999. 26. Nəbiyev B. Azərbaycanın görkəmli adamları F.Köçərli. «Gənclik», Bakı, 1984. 27. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş. Bakı, 1958. 28. Rüstəmova A. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl. Bakı, 1990. 29. Talıbzadə K. Seçilmiş əsərləri. II c., Bakı, Azərnəşr, 1994. 30. Hacıyev A.M. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. 1988. 31. Hacıyev A.M. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. 1999. 32. Çernışevski N.Q. Sənətin varlığa estetik münasibətləri. Bakı, 1956. 33. H.Cavid. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, I c., Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1968. 34. İ.Orucəliyev. Cavidi xatırlarkən. Gənclik, Bakı, 1982. 35. Cavid Heyət. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı. «Yazıçı», 1993. 36. Cəfər Xəndan. Ədəbiyyatımızın dünəni və bu günü. Bakı, «Yazıçı», 1980. 37. Cəfər Xəndan. Uğurlu yol. Bakı, «Azərnəşr», 1987. 38. Cəfərov N. Türk dünyası. Xaos və Kosmos. Bakı, «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 1998. 39. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası, I c., Bakı, «Elm», 1981. 40. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası, II c., Bakı, «Elm», 1983. 41. Cavad Heyət. Ədəbiyyatşünaslıq. Bakı, 1992. 166 MÜNDƏRİCAT Ön söz ………………………………………………………………………….. 4- 5 Müqəddimə …………………………………………………………………….. 6- 7 Ədəbiyyatşünaslığın bölmələri ………………………………………………… 8-9 Ədəbi-nəzəri fikrin inkişafı və mərhələləri ………………………………… 20- 26 Yaxın şərq xalqlarına məxsus spesifik müstəqil bir maarifçilik hərəkatı ilə yanaşı, müstəqil bir intibah mədəniyyəti ……………………………... 26-33 Azərbaycan ədəbiyyatında ilahiyyat fəlsəfəsinin rolu ………………. 34- 42 Məzmun və forma ………………………………………………………. 43- 46 Bədii kompozisiya və süjet ……………………………………………... 47- 50 Şeirşünaslığın əsas problemləri ……………………………………………. 51 Bəlağət elmi ……………………………………………………………... 52- 61 Müasir ədəbiyyatda yeni bənd növləri ………………………………… 61- 67 Poema ………………………………………………………………….… 67- 70 167 Azərbaycan şeirində vəzn ………………………………………………. 71- 80 Əruz vəzni ……………………………………………………………….. 80- 98 Sərbəst vəzn ……………………………………………………………. 98- 100 Lirika ………………………………………………………………….. 101-106 Aşıq yaradıcılığı ……………………………………………………… 107- 108 Yazılı ədəbiyyatda şeirin janrları ………………………………… 109- 120 Epik növ …………………………………………………...………….. 121- 132 Ədəbi metod və cərəyanlar ………………………...……………… 133- 150 Ədəbiyyatda islam dininin rolu və mövqeyi ..………………….. 151- 155 Ədəbiyyat ……………………………………………………………... 156- 157 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|