Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat nəzəriyyəsi
6 MÜQƏDDİMƏ Millətləri mühafizə edən qalalar, istehkamlar deyil, zəngin insan ilə zəngin ədəbiyyatdır (Bamberi). Ədəbiyyat tarixin bizə aydın göstərə bilmədiyi qaranlıq və dumanlı dövrlərdə doğulmuş, zaman-zaman inkişaf etmiş, müxtəlif şəkillərdə, müxtəlif tərzlərdə təkamül edə-edə bizim dövrə gəlib çatmışdır. Çox qədim dövrlərdə ədəbiyyat miflərin təsirilə uzun müddət insanların ruhi ehtiyaclarını təmin edə bilmişdir. Bir çox sənətlər kimi ədəbiyyat də hər millətdən ziyadə yunanlardan inkişafa başlamış, digər millətlərə örnək ola biləcək «sinif ədəbiyyatı» namı ilə məşhur, qüvvətli, sağlam püxtələşmiş millətlər onun təsirindən qurtulmayaraq, uzun müddət onu təqlidə başlamışlar. Bu obyektiv ədəbiyyata xristian və islam şairləri subyektliyi daxil etmiş, onu şəkil və mənaca zənginləşdirmişlər. Millətlərin ictimai həyatı, əhval-ruhiyyəsində iz buraxan böyük tarixi hadisələr ədəbiyyata da təsirsiz qalmamışdır. İslahat, tənzimat və inqilablar ictimaiyyətin həyatında bir sıra dəyişikliklər etdiyi kimi, ədəbiyyatda da yeni ədəbi hərəkatlar, yeni üsul və şəkillər vücuda gətirmişdir. Odur ki, hər millətin müxtəlif dövrlərdəki həyatını, inkişafını, mədəniyyətini ədəbiyyatdan öyrənmək ən sadə üsuldur. Hər millətin həyatını onun ədəbiyyatı əks etdirir. Ədəbiyyat hər kəsin üzünə açıq, çiçəkli, bağçalı möhtəşəm bir məktəbdir; hər kəs orada hər çiçəkdən bir ətir, hər güldən bir ziya, bir rəng almaqla çox şeylər öyrənə bilər ki, bu da ədəbiyyatın bütün bəşəriyyət üçün nə qədər önəmli və vacib olduğunu sübuta yetirir. Ədəbiyyatın ən böyük əhəmiyyəti onun insanlarda bir qayə və ideal doğurmasından ibarətdir. Əsrlərdən bəri dühaların bədii fəhmin işığında yaratdığı nəfis əsərlər insanlığı yüksək bir ideala, ülvi bir həqiqətə sövq etmişdir. 7 Sənətkarlar həyatda adi gözlərin görmədiyi, adi qafaların düşünmədiyi bir çox həqiqətləri kəşf etmişlər. O, «rentgen» şüası kimi hər şəxsin, hər fərdin ruhuna, qəlbinə girir, onun işıqlı və qaranlıq cəhətlərini müayinə edərək bir fotoqraf kimi rəsmini alır və olduğu kimi açıq-aydın bir surətdə göstərir. Oxucular bu əsərlərdə öz ruhlarının, qəlblərinin yaxşı və pis cəhətlərini görməklə özlərini islah etməyə çalışırlar ki, bu da ədəbiyyatın çox böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malik olduğunu anladır. 8 ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞIN ŞÖBƏLƏRİ İctimai səadətin və ictimai ədalətin keşiyində dayanan bədii ədəbiyyat haqqında bir elm olan ədəbiyyatşünaslıq mükəmməl, bitkin harmoniya, bütün estetik normalar çərçivəsində daima bəşəriyyətin tərəqqisinə xidmət göstərmişdir və göstərməkdədir. Ədəbiyyatın qanunauyğun inkişafı və spesifik xüsusiyyətlərindən bəhs edən ədəbiyyatşünaslıq bədii əsərin elmi kontestini, tipoloji səpgisini, mövzu və problemlər kompleksini, ideya-bədii səviyyəsini, əlvanlıq və zənginliyini, hər bir sənətkarın spesifik bir fərdi əlavəni, bədii ədanı, ədəbi-bədii fikrin inkişafını müəyyənləşdirən, eyni zamanda qiymətləndirən, gənc ədəbiyyatçını bütövlükdə ədəbi prosesi öyrənməyə və dərk etməyə istiqamətləndirən olduqca geniş bir sahədir. Eyni möhtəşəmlik ölçüləri ilə birləşən bu sahə bir-birini harmonik surətdə tamamlayan üç müstəqil şöbəyə ayrılır: ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixi, ədəbi tənqid. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi Bədii ədəbiyyatın mahiyyətini, xüsusiyyətlərini, ictimai həyatda onun mövqeyini, rolunu və əhəmiyyətini təhlil etmək və hərtərəfli qiymətləndirmək prinsiplərini müəyyənləşdirən, bədii yaradıcılığın inkişafına istiqamətləndirən qanunları öyrənən elmə ədəbiyyat nəzəriyyəsi deyilir. Keçmiş zamanlarda Azərbaycanda və Şərqin bir sıra ölkələrində buna «qəvaidi ədəbiyyə» deyirdilər. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi yarandığı vaxtdan bizim dövrümüzə qədər iki dövrə 9 ayrılmışdır. Birinci dövr Aristotelin təsvirləri əsasında inkişaf mərhələsi keçmiş, ikinci dövr isə 18-ci əsrin ortalarından etibarən Avropa sənətkarları tərəfindən forma-üslub müxtəlifliyi ilə yeni şəkil almışdır. Əgər klassik nəzəriyyə ancaq Aristotelin məhşur «Poetika» əsərində bir xalqın ədəbiyyatının – yunan ədəbiyyatının təcrübəsini ümumiləşdirmişdisə, Bualo «Poeziya sənətində» klassizmin nəzəri əsaslarını, estetik prinsiplərini sistemləşdirmiş, qaydaya salmış, inkişaf etdirmiş, öz dövrünün ədəbi təcrübəsinə əsaslanaraq, yeni və müasir tələblərlə zənginləşdirmiş, ədəbiyyatın və incəsənətin mahiyyəti, vəzifələri və tərbiyəedici rolu haqqında bir sıra maraqlı, indi də öz əhəmiyyətini itirməyən mülahizələr söyləmişdir. 1 Bununla belə ədəbiyyat nəzəriyyəsi həm tarixi, həm də ümumi xarakterli bir elm olduğu üçün Aristotel tərəfindən «poetika» sferasında tədqiq edilib ümumiləşdirilmiş klassik nəzəriyyəni, sonrakı dövrlərin ədəbiyyat elmi ədəbi prosesin axarının və elmi-nəzəri təfəkkürün inkişafı nəticəsində zənginləşsə də bunları bir-birinə qarşı qoymaq, yaxud hansı birini mütləqləşdirib, digərinə etinasız yanaşmaq olmaz. Aristotelin müəllimi Platona görə, sənət görülən və duyulan dünyanın təqlidi və inikasıdır. Onun təlimlərinə görə, ədəbiyyat didaktik ola bilməz və gerçəkləri bildirə bilməz. Öz müəlliminin əksinə olaraq Aristotel sənətkarı Platonun sandığı kimi – bizi gerçəklikdən uzaqlaşdıran, saxta biliklər verən adam deyil, həyatı açıqlayan bir adam kimi qiymətləndirir. Qərbdə sənətin əks etdirmə fikri intibah dövründən sonra yenidən canlanmış klassiklər və ya neoklassiklər aristotelin görüşlərini bir neçə şəklə bölmüşlər. 1. Sənət ümumi təbiətin əks etdirilməsidir. 2. Sənət ideallaşdırılmış təbiətin əks etdirilməsidir. Aristotelin fikrinə görə, «qorunub saxlanan» tarixin və insanın yaddaşına çevrilən əsatiri, mifi dağıtmaq olmaz. Şairlər miflərə 1 Буало. Поезийа сяняти, Бакы – 1969, сящ.10 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|