Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 məziyyətləri yüksək dərəcədə təzahür etdirməyə Azərbaycan klassiklərinə öz bəhrəsini vermişdir. 21 ƏDƏBİ-NƏZƏRİ FİKRİN İNKİŞAFI VƏ MƏRHƏLƏLƏRİ Antik dövrdə Platon, Aistotel və Horatsinin şəxsində «poetika» daha çox inkişaf etdirilmişdir. Burada ədəbi əsər, hər şeydən əvvəl üslub və bədii formanın digər komponentləri baxımından qiymətləndirilirdi. Estetika, eləcə də ədəbiyyat haqqında elm qədimdən idealistlərlə materialistlərin döyüş meydanına çevrilmişdi. Obyektiv idealist estetiklər (Platon, Hegel və başqaları) yalnız obyektiv ideyanın, subyektiv idealistlər isə (Fikte, Berson, Kroçe və b.) müəllifin subyektiv baxış və təsəvvürlərinin ifadəsi olan sənəti yüksək qiymətləndirirdilər. Materialist mövqedə dayanan nəzəriyyəçilər bədii yaradıcılığa həyatın təqlidi, müəyyən estetik idealın inikası kimi baxırdılar. Ədəbi-nəzəri fikrin inkişafı bir çox mühüm komponent və kateqoriyaları ilə hələ bizim eramızdan 4, 3 əsr əvvəl Platon və Aristotel tərəfindən «Poetika» sferasında tədqiq edilib ümumiləşdirilsə də, sonrakı dövrlərin ədəbiyyat elmi bir sıra komponentləri «kəşf» etməklə yanaşı ədəbi prosesin axarının və elmi-nəzəri təfəkkürün inkişafı nəticəsində zənginləşmiş, predmetini sabitləşdirmişdir. Dünya xalqlarının ədəbiyyatında yaranan ədəbi-bədii kəşflər, təzə janrlar, təzə bədii təsvir və ifadə vasitələri, obrazın süjet və kompozisiyanın müxtəlif formalarda təkamülü, həyatın dinamik dərkinin müxtəlifliyi, yaradıcılıq metodlarının və fərdi üslubların yeni çalarla zənginləşməsi ümumiləşdirilir. Şübhəsiz ki, ədəbi-nəzəri fikrin inkişafı üçün bütün bəşər övladının hakim qüvvələrə etiraz fərdin əxlaqi üsyanı cəmiyyətin ictimai tərəqqisini hərəkətə gətirən qüvvələrə məxsus etirazın ifadəsi səviyyəsində ümumiləşmirdi. Odur ki, orta əsrlərdə çox uzun müddət klassik romantik poeziyanın inkişafına konkret ictimai şərait, zaman, məkan və fərd xaricində axtarılan «əbədi», mükəmməl, bitkin harmoniya, ideal və həqiqət axtarışları öz təsirini göstərirdi. Bu isə bədii xarakterləri daxili inkişaf prosesində, tipik ictimai şəraitdə, real xarakter kimi təqdim etmək imkanını çətinləşdirirdi. 22 Ümumiyyətlə, mütləqləşdirilən həqiqət normaları olan yerdə əsl (müasir anlayışda) realizm olmur. Romantik estetik normalar – mövzular, obrazlar, üslublar, janrlar çərçivəsində ideal əxlaqi həqiqətlər axtarışı bu və ya digər dərəcədə ta maarifçilik hərəkatına və onun şərtləndirdiyi yaradıcılıq metodlarına qədər davam edir. Orta əsrlərin klassik poeziyasında intibah tendensiyaları (intibahın realizm tipini yaradan bir sıra Qərb ölkələrindən fərqli olaraq) spesifik bir «intibah romantizmi» şəklində meydana çıxırdı. Bu romantizmin mövcud ictimai gerçəkliklə, həmçinin dövrün fəlsəfi cərəyan və təlimləri ilə – sufizmlə əlaqələrinin obyektiv elmi-metodoloji üsulu orta əsrlər Şərqinin ədəbi-nəzəri fikri ilə çox bağlı idi. Nizaminin fəlsəfi görüşlərində metafizik, yaxud sufi ideyaları əslində Avropa ictimai utopiyasından çox uzaq insan ürəyinə ilahi selin axmasıdır, daxilimizdə Allah şərbətidir. Şübhəsiz ki, sufi ədəbiyyatı bəzi sovet tədqiqatçılarının söylədiyi kimi təbliği bir ədəbiyyat deyildi. İlham və təəssürlərini şeirlərində tərənnüm etdikləri eşqi-həqiqi və hüsni- həqiqini həyat və kainata olan görüşlərindən alırdılar. İlahi eşq sayəsində bəsarət gözü açılan, bir çox pərdələr silinərək təbiət və kainatın əsrarına bələd olan sufi şairlər öz sufi görüşləri ilə bəşəriyyəti ilahi eşqə dəvət edir və kamal dərəcəsinə yetməyin yüksək ifadəsini əks etdirirdilər. Təsadüfi deyil ki, Türküstanda Əhməd Yasəvi, Anadoluda Şeyx Cəlaləddin Rumi, Yunus Əmrə, Azərbaycanda Həsənoğlu, Nəsimi, Xətai və İraqda azərbaycanlı Füzuli kimi böyük sufi şairləri yetişirdi. Bu sənətkarlar öz möhtəşəm əsərləri ilə aləmləri yoxdan var edən uca Allahın eşqi ilə insanları mənəvi kamilliyə dəvət etməklə yanaşı Şərq ədəbi-nəzəri fikrin inkişafında da böyük xidmətlər göstərmişlər. Bu şairlərin təsiri təkcə yuxarı ədəbi mühitlərdə və klassik şairlər üzərində qalmayıb, təhkiyə şairlərinin yaradıcılığına da nüfuz etmişdir. Şeirdən, sənətdən umduqları niyyətlərin ciddiliyi, bədii düşüncənin vüsət və dərinliyi, ictimai amal və vicdanın ümumbəşəri və 23 fərdi əxlaqın ülviliyi, büllurluğu, eyni zamanda işıqlı bir məfkurənin artıq mükəmməl, bitkin və fəlsəfi ideologiya sistemi şəklində tam təşəkkül taparaq bütün yaxın Şərqdə olduğu kimi Azərbaycanda da ədəbi mühitdə öz səmərəsini vermişdir. Hər bir ədəbi əsərin özündən sonra yazılan həmin növdən olan əsərlərə təsiri vardır. Bütün bunlar üsul və metoda, bədii üsluba, mətləb və mənanı düzgün ifadə etmək üçün münasib düzgün sözlər işlətməyə öz bəhrəsini verir. Öz təcəssümünü surətlərdə tapan bədii ümumiləşdirmənin əsasında sənətkar şüurunun obyektiv gerçəkliyi dərketmə bacarığı, həyatının ayrı-ayrı faktlarında və hadisələrində başlıca, mühüm cəhətləri müqayisə, təhlil yolu ilə aşkara çıxarmaq, onlardan məna əxz etmək qabiliyyəti durur. Sənətkar mühüm olanı fərdilikdə ümumiləşdirərək, insanlara xas ümumi xüsusiyyətləri, müəyyən ictimai qrupun əxlaqının, adətlərinin ümumi cəhətlərini əyani olaraq aşkara çıxarır. Fərdilik sənətdə sadəcə yeganə bir fakt kimi deyil, konkret hissi surətin tam təkrar olunmazlığını saxlamaqla ümuminin ifadə olunması vasitəsi kimi təzahır edir. Bədii ümumiləşdirmənin meyarı gerçəkliyin tarixi-konkret inikasının xalqın, cəmiyyət həyatının mühüm cəhətlərinə uyğun gəlməsidir, milyonların arzu və istəyinin ifadə olunmasıdır. Yunan cəmiyyətinin estetik biliklər külliyyatı olan «Poetika»da Aristotel poeziyaya təqlidi fəaliyyət kimi baxsa da belə hesab edirdi ki, şair ideyanın zahiri cəhətini deyil, öz mahiyyətinə görə tamamilə real hadisələri təsvir edir. Aristotel tənqidi yaradıcılıq təşəbbüsü hesab edirdi. Onun fikrincə, sənət həyatda rast gəldiyimiz hadisələrdən daha lazımlısını yaradır. Buna görə də Aristotel tək və təsadüfi halların deyil, məhz ictimai məsələlərin yaradıcılığı prosesində qayənin böyük rol oynadığını irəli sürürdü. Yəni sənətkar mövcud olanları deyil, ola bilənləri, həqiqətən zəruri olanları təsvir etməlidir. Həqiqətin dərk edilməsindən danışarkən Aristotel bədii Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|