Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
24 və elmi idrakı bir-birindən fərqləndirərək göstərirdi ki, poeziya tarixdən daha ciddi və fəlsəfidir. Qədim Roma estetik fikrində əhəmiyyətli hadisələrdən biri Horatsinin «Pizonlara məktub» adı ilə məşhurolan «Poeziya sənəti» mənzum traktatıdır. Bu əsər yunan və Roma dramaturgiyasının öyrədilməsi əsasında tərtib edilən qanunlar külliyyatıdır. O, dramaturgiyanın sadəliyi uğrunda mübarizə aparmış, bədii təsvirin həqiqiliyi məsələsinə böyük diqqət yetirmişdir. Horatsi «delfinlər palıd meşəsində», «çayda qaban» və s. bu kimi qeyri-təbii məsələləri təsvir edən şairləri kəskin tənqid edərək «həqiqətə uyğun gələn» şeyləri uydurmağı məsləhət görürdü. Mifologiya qəhrəmanlarını yenidən yaradan şairlərə onların əfsanədə möhkəmlənmiş mahiyyətini saxlamağı məsləhət görən Horatsinin normativ ruhlu poetikası klassizm estetikasına böyük təsir göstərmişdir. Qərbi Avropada ədəbi-nəzəri fikrin inkişafı tarixində antik yunan mədəniyyətindən sonrakı ən böyük mərhələni intibah dövrü təşkil edir. İntibahla ellinizm arasındakı dövr (orta əsrlər Avropası) bilvasitə realist düşüncənin təntənəsi baxımından həmin xalqların mənəvi mədəniyyətinin keçmişinə nisbətən qeyri-fəal bir mərhələ kimi daxil olur. Çünki Avropa feodalizmi dünyəviliyin və reallığın təsdiqi baxımından İntibah, yaxud sonrakı maarifçilik dövrünə məxsus şedevrlər səviyyəsində möhtəşəm yazılı bədii abidə yarada bilməmişdir. Eyni vəziyyəti rus orta əsrlərinin ədəbiyyatı timsalında da görürük. Avropada burjua ictimai münasibətləri ilə bağlı mənəvi mədəniyyətin tarixi beş əsrdir ki, davam etməkdədir və bu müddət ərzində o, ictimai, fəlsəfi və ədəbi fikirdə, əsasən, üç böyük epoxa irəli sürür: İntibah dövrü, maarifçi realizm mərhələsi və XIX əsr. Bunlardan birincisi, burjua ictimai və mənəvi münasibətlərinin hələ feodalizm daxilindəki ünsür və rüşeymlər halında ilkin təzahürü, ikincisi təsdiqi və 25 təntənəsi, üçüncüsü, böhran və tənəzzülü dövrünün hadisəsi kimi təsnif edilir. Burjua əlaqələrinin və onun yaratdığı mənəvi mədəniyyətin tarixi mərhələləri ilə bir yaradıcılıq metodu kimi realizmin keçirdiyi inkişaf mərhələləri arasındakı münasibətlərdə maraqlı bir qanunauyğunlaq müşahidə edilir. Bu əlaqələrin təşəkkülü və formalaşması dövrü özünün ən klassik və kamil təzahürünü tapa bildiyi ölkələrdə «insan hər şeyin meyarıdır» şüarı ilə meydana çıxan İntibah (Rable, Şekspir, Servantes) realizmini irəli sürür. Burjua əlaqələrinin sabitləşməsi dövrü isə yenə də onun kamil və normal Avropa inkişafı nümunəsində, müstəqil düşüncəni, idrakı bayrağa və kulta çevirən ideoloji hərəkatı və onun bədii metodu kimi maarifçi metodların (maarifçi realizm də daxil olmaqla) təşəkkülünü tarixən hazırlayır (Fildinq və Sovmert, Didro və Bomarşe, Russo və Volter, Lessinq, Höte, Şiller); XIX əsrin klassik tənqidi realizmi isə artıq xalis burjua əlaqələrinə tam zidd bir ideologiyanın – demokratiyanın yayıldığı və ictimai mühitə ən geniş şəkildə sirayət etdiyi mərhələnin hadisəsi olan bədii metod kimi vüsət tapır (Balzak, Dikkeps, Tekkerey, Flober, Tolstoy). İntibah dövründə sənət, o cümlədən poeziya təqlidi fəaliyyət kimi qiymətləndirilirdi. Bu dövrün yazıçıları bədii təsvirdə tərbiyəvi xarakterli məsələlərə xüsusi qiymət verirdilər. Məsələn, Servantes komediyanın böyük ictimai əhəmiyyəti haqqında «Don Kixot» romanında yazırdı ki, «Komediya insan həyatının güzgüsü, əxlaq nümunəsi və həqiqətin təcəssümü olmalıdır». Fransız filosofu və təbiətşünası Rene Dekart (1596-1650) «Metod haqqında mühakimə» və «Metafizik düşüncələr» əsərlərində bədii təqlid və idrakdan, məzmun və forma müxtəlifliyindən, gözəllikdən və gözəlliyin predmetindən ümumi şəkildə danışırdı. Lakin F.Benon və T. Hobss sənətə materialist mövqedən yanaşır, yaradıcılıq predmetini həyata çəkmək istəyirdilər. 26 Bilavasitə Azərbaycana gəldikdə isə ədəbi-estetik fikrin inkişafı nə burjua ideoloqlarının, nə də başqa Qərbi Avropa mütəfəkkirlərinin təsiri ilə deyil, xalqın ziyalı təbəqələrinin nümayənlərəi tərəfindən yaradılmışdır. Sovetlər birliyi dövründə yazılan bir sıra kitablarda belə bir fikir formalaşırdı ki, guya Azərbaycanda ədəbi-estetik fikrin inkişafı Rusiya Azərbaycanı XIX əsrin əvvəllərində işğal eləyəndən sonra əmələ gəlmişdir. Hətta Azərbaycana dəhşətli bəlalar və faciələr gətirən V.İ.Lenin «Rusiyada kapitalizmin inkişafı» əsərində Bakını Rusiyanın tərkibinə qatılana qədər əhəmiyyətsiz şəhər hesab edərək, onun Rusiyanın tərkibinə keçəndən sonra guya inkişaf edərək 112 min əhalisi olan birinci dərəcəli sənaye mərkəzi olduğunu yazmışdır. Əlbəttə, bu, şovinist fikirli Leninin həmişə olduğu kimi, cəfəngiyyatından başqa bir şey deyildi. İstedadlı Azərbaycan xalqı tarix boyu elm, ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsində böyük bir inkişaf yolu keçmiş və hər bir sahədə dahilər yetişdirmişdir, sovetlər birliyi dövründə isə ruslardan daha çox öz tədqiqatçılarımız azərbaycanlı sənətkarlarının bədii təfəkkürünün inkişafında rus şairlərinin və yazıçılarının böyük təsiri olduğunu qeyd edir, guya Hüseyn Cavidin Puşkindən, Səməd Vurğunun Lermontovdan bəhrələndiyini, ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatının mütərəqqi rus ictimai fikrindən, ədəbi-estetik konsepsiyalarından faydalandığını qeyd edirdilər. Bu isə rusların və sovet ədəbiyyatı ilə tanış olan Avropa mütəxəssislərinin nəzərində Azərbaycan xalqını cılızlaşdırır, onlar bu böyük və qüdrətli xalqa geridə qalmış, başqasının kölgəsində yaşayan, xeyli zamanda qorxaq və yaltaq bir xalq kimi baxırdılar. İlahiyyat fəlsəfəsinə dərindən bələd olan, fars və ərəb poeziyasının üslub və metodlarını təhmin edən, eyni zamanda fars dilini təmiz bilən, əruz vəzninin bir çox bəhrlərində möhtəşəm fəlsəfi- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|