ВәҺҺабијЈӘтин сијаси тарихи тарихи

<sub>Birinci mərhələdə (1205-1213-cü h.q illər) Şərif Qaliblə vəhhabilərin arasındakı müharibələrdə əksər hallarda qələbə şərif Qalibə nəsib olurdu. Vəhhabilər bu mərhələdə Hicazın bəzi qəbilələrinə hakim kəsilə bildilər. Səbəbi də onlara qəbilə üsul-idarəsinin hakim olması idi ki, qəbilə rəisinə itaət etmək zəruri və əhəmiyyətli bir məsələ idi. Buna görə də qəbilə rəisinin vasitəsi ilə hər növ dəyişiklik bütün qəbilə üzvlərinin qəbul etməsi demək idi. Vəhhabilər də özlərinin xüsusi hədəflərinə görə qəbilə rəislərini təhdid etməklə, yaxud şirnikləndirməklə özlərinə tərəf çəkirdilər.

1212-ci h.q ilinin axırında Məkkənin əmiri ilə vəhhabilərin arasında şiddətli çarpışma baş verdi ki, bunun da nəticəsi şərif Qalibin məğlubiyyətə uğrayaraq Məkkəyə qayıtması oldu. Sonra 1313-cü h.q ilinin cəmadiyus-sani ayında tərəflər arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Bunun nəticəsində də “hər iki tərəfin sərhədləri, əlləri altında olan qəbilələr müəyyən olundu. Bu müqavilədə həm də münaqişənin tərk edilməsi barədə öhdəçilik verildi və qərara alındı ki, vəhhabilər də həccə gedə bilsinlər, hamısının təhlükəsizliyi təmin olunsun.”</sub>¹

<sub>“Məkkə tarixi”nin müəllifi bu sülh müqaviləsinin sonrakı bəndləri haqqında belə yazır: “...Onların alimlərindən sayılan Həməd ibn Nasir həmin ildə bir dəstə adamla birlikdə həccə gəldilər. Vəhhabilərin başçısı isə həccə gəlmədi. Səbəbi də bu idi ki, o zaman Bağdadın hakimi Süleyman Paşa kəndxuda Əlibəyin başçılığı ilə onunla müharibə etmək üçün bir ordu göndərib onları mühasirəyə almışdı. Lakin vəhhabilərin hiylələri nəticəsində qoşun dağıldı və başçıları da fərar etdi. Hicri qəməri tarixi ilə 1214-cü ildə Səud ibn Əbdül-Əziz həcc mərasimini yerinə yetirmək üçün çoxlu camaatla birlikdə Məkkəyə gəldi. O, açıq havada qurulmuş bir xeymədə şərif Qaliblə görüşdü. Hicri qəməri tarixinin 1215-ci ilində İbn Səud yenə də iyirmi mindən çox bir qoşunla birlikdə Məkkəyə yola düşdü. Məkkəyə çatmamışdan öncə Məhəmməd ibn Nasirin vasitəsilə şərif Qalibə otuz beş at və on dəvə hədiyyə göndərdi. Şərif Qalib hədiyyələri qəbul edib əvəzində onun üçün başqa hədiyyələr göndərdi. O, Səud gəlməmişdən qabaq onların əhd-peymanlara vəfalı olmayacaqlarından qorxub lazımi tədbirlər tökdü. Təsadüfən, Səud da öz qoşunu ilə birlikdə Məkkəyə daxil olub “Ərəfat” səhrasında düşərgə saldı. Zil-hiccə ayının 12-də Səud və Şərifin tərəfdarları arasında ixtilaf düşdü. Nəticədə hər iki tərəf silaha əl atdılar. Lakin Şərif Qalib öz tərəfdarlarını bu işdən çəkindirdi. Nəhayət, Səud hacılarla birlikdə gün batmamışdan öncə Minadan geri qayıtdı...”

Vəhhabilər Şərif Qaliblə sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra sakit qalmadılar, öz məqsədlərini həyata keçirmək məqsədilə qəbilələr arasında ixtilaf yaratmaq üçün müxtəlif hiylələrə əl atdılar. “Xülasətül-kəlam” kitabının müəllifi bu barədə belə yazır: “Səud sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra yorulmaq bilmədən hiylələrə əl atır, ərəblərin Şeyx Məhayil və Şeyx Bariq kimi başçıları və böyük şəxsiyyətləri ilə gizli şəkildə məktublaşırdı. Bu iki ərəb şeyxi ərəb qəbilələrinin əqidələrini batil hesab edirdilər. İş o yerə çatdı ki, sülh müqaviləsi pozuldu, Hicazda yaşayan bütün qəbilələr vəhhabi məzhəbinə üz gətirdilər...”

Vəhhabilərin əhd-peymanlara əməl etməyib Hicazda yaşayan qəbilələri vəhhabi etmələri, başqa sözlə xaincəsinə işlətdikləri hiylələri nəticəsində Şərif Qaliblə onlar arsında olan sülh müqaviləsi pozuldu, aralarında yenidən ixtilaf yarandı və müharibə başladı. Xüsusilə, “Üseyr”, “Təhamə” və “Bəni-Hərb” qəbilələrinin Səudun tərəfdarları sırasına daxil olaraq Şərif Qalibə çoxlu əzab-əziyyət vermələri onların arasında yenidən ixtilafın büruz etməsinə və müharibənin başlanmasına səbəb oldu. Bir neçə il ərzində onların arasında on üç müharibə baş verdi və Taif məntəqəsinin işğal edilməsi ilə nəticələndi.

Hicazda yaşayan qəbilələrin vəhhabi məzhəbinə üz gətirmələrinin səbəbi vəhhabilərin siyasətləri, təhdidləri, xüsusilə qəbilə başçılarını maddi köməklər etməklə qane etmək idi. Digər tərəfdən isə qəbilə başçıları Şərif Qalibin nəzarəti altından çıxıb azad və sərbəst olmaqları üçün səy göstərirdilər. Vəhhabilərin onlara verdikləri vədələri də onların bu məzhəbi qəbul etməklərinə səbəb oldu. Çünki hər kəs onların mənafeyini təmin etsəydi, ona meyl göstərirdilər. Xüsusilə, pul, məqam və qüdrətdən söz açıldıqda, öz keçmiş əhd-peymanlarını yaddan çıxarıb onları pozurdular.

Ümumiyyətlə, vəhhabilər tərəfindən sülh müqaviləsi pozulduqdan sonra Şərif Qalib vəhhabi məzhəbinə üz gətirən qəbilələrə əzab-əziyyət vermək üçün öz vəzirini Qənfəzəyə göndərdi. O da onları öz hakimiyyəti altına ala bildi. Bundan əlavə, Şərif Qalib Hüllə məntəqəsinin əhalisinin vəhhabi olmaqlarından xəbərdar olduqda, başda Seyyid Nasir ibn Süleyman olmaqla bir qoşunu oraya göndərdi və orada yaşayan vəhhabiləri məğlub etdilər. Şərif Qalib Hülləni qoruyub saxlamaq üçün Seyyid Mündili məmur etdi. Vəhhabilər isə Həşrin başçılığı ilə Hülləyə hücum etdilər, əvvəlcə məğlubiyyətlə üzləşdilər. Lakin hiyləyə əl atmaqla, eləcə də Hüllə əhalisinə xəyanət etməklə şəhərə hakim oldular. Şərif Qalib, Seyyid Səd Qəttadinin başçılığı ilə bir qoşunu vəhhabi məzhəbini qəbul etmələri barədə xəbər çatan Yəmən sahilindəki ərəblərə tərəf göndərdi və onlar da oraya qalib gəldilər. Sonra həmin zamanlar – hicri qəməri tarixi ilə 1216-cı ildə vəhhabilər İraqa tərəf gəlib öz ideyalarını orada yaymağa başladılar.

Məkkə padşahının vəhhabilərlə apardığı mübarizənin davamında, vəhhabilərin Hicaz vilayətinə hücum çəkmələri diqqəti cəlb edən məsələlərdən biridir. “Vəhhabilər tarixi” kitabının müəllifi bu barədə belə yazmışdır: “Həmin ildə – hicri qəmərinin 1216-cı ilində belə xəbər çatdı ki, iki hissədən təşkil olunan böyük bir vəhhabi ordusu hərəkət edərək gəlir. Bir dəstə Seyyid Səd Qəttadinin qoşunu ilə döyüşməyə başladı. Amma döyüşə bilmədiklərini gördükdə, onunla müharibəni saxladılar. İkinci dəstə isə Qənfəzəyə hücum etdi, Əbu Bəkr ibn Osman (Qənfəzə məntəqəsinin hakimi) onları şiddətlə məğlub etdi. 1217-ci h.q ilinin əvvəllərində Məd ibn Şarr və Şeyx Məhayil on iki min nəfərdən ibarət bir qoşunla Qənfəzəyə tərəf hərəkət etdib oranın hakimi ilə mübarizə apardılar. Lakin ağır məğlubiyyətə uğradılar. Səud Yəmən məntəqəsini öz hakimiyyəti altında gördükdə, Salim ibn Şəkbanı Zəhranda yaşayan qəbilələrə hakim təyin etdi. O, bu qəbilələr arasında ixtilaf yaradıb vəhhabi olan ərəbləri onlar üçün rəis seçirdi. Bu hadisədən xəbərdar olan Şərif Qalib Əbdül-Əziz İbn Səuda bir məktub yazaraq onların əhd-peymanlara sadiq qalmalarını tələb etdi. Onların hər biri də yazdıqları cavab məktublarında bu işə görə üzr istəyib deyirdilər: “Bunlar yalan şayiələrdir və bəziləri fitnə-fəsad törədib sülh müqaviləsini pozmaq üçün belə yalan xəbərlər yayırlar.”</sub>¹

<sub>Sonra şərif Qalib öz tərəfindən Zəhrana bir nümayəndə göndərdi ki, orada baş verən hadisələri ona çatdırsın. Xəbərin düzgün olmasını bildikdən sonra öz bacısı əri olan Osman ibn Əbdür-Rəhman Müzayiqini Əbdül-Möhsin, Müqəttənin şeyxi İbn Həmədi və başqalarını sülh müqaviləsini yenidən tənzim etmək üçün Diriyyəyə göndərdi.

Diriyyədə vəhhabilərin hiylə və yalanları yenidən başlandı. Bu dəfə onlar Osman Müzayiqiyə söz verib dedilər ki, sənin Məkkəyə hakim olmağına yardım edəcəyik. Bununla da, Osman Müzayiqi vəhhabiliyi qəbul etdi, Məkkənin padşahı şərif Qalibə xəyanət edərək Məkkədə, Mədinədə və Taifdə vəhhabiliyi yaymaq üçün vəhhabilərlə həmkarlıq etməyə başladı. Bunun əvəzində, Əbdül-Əziz Səudi Taifin hakimliyini ona tapşırıb həmin şəhərdə yaşayan bütün qəbilə başçılarına məktub yazdı və Müzayiqinin hakim olmasını xəbər verdi. Möhsin Əl-Əmin, Osman Müzayiqinin Taifə hakim olması və bu işdə vəhhabilərin rolu barəsində belə yazır: “Osman Müzayiqi Diriyyədən çıxdıqdan sonra Taifə bir günlük yol qədər olan Übeyla adlı bir məntəqədə öz yoldaşlarından ayrılıb oradakı qalada sakin oldu. Həmin məntəqənin qəbilə başçılarına məktub yazdı və onlar da ona tabe olacaqlarını elan etdilər. Eyni zamanda Şərif Qalibin qardaşı və Taifdəki nümayəndəsi Şərif Əbdül-Müinə də bir məktub yazıb onu vəhhabi məzhəbinə dəvət etdi. “Tənhə”, “Nəfə” və “Əsəmə” qəbilələri də ona qoşuldular. O, bu qəbilələrə arxalanıb “Ovf” və “Ərəc” qəbilələri ilə döyüşdü və onları öz hakimiyyəti altına aldı. Bu zaman şərif Qalib üç mindən ibarət bir qoşunu Taifə göndərdi. Osman Müzayiqi də sakin olduğu qaladan – Übeyladan çıxıb Taifə tərəf hərəkət etdi. Taifin hakimi Şərif Əbdül-Müin də Taifdən hərəkət edib Ərəcə çatdıqda onunla Müzayiqi arasında döyüş başlandı. Bu, Müzayiqinin məğlubiyyətinə səbəb olmadı və o, Übeyladakı qalaya pənah apardı. Şərif Qalib və şərif Əbdül-Müinin qalanı ələ keçirmək üçün göstərdikləri səylər heç bir nəticə vermədi. Sonra Müzayiqi qaladan çıxıb Taifi mühasirəyə aldı. Bişənin hakimi Salim ibn Şəkban böyük bir qoşunla ona kömək etdi. Həmin gecə Şərif Qalibin ətrafına toplaşan ərəblər pərakəndə oldu. Böyük şəxsiyyətlərdən bəziləri Məkkəyə qayıtdılar. Sonra Şərif Qalib, Müzayiqinin və ibn Şəkbanın Məkkəni ələ keçirmək üçün hərəkət etmələrindən xəbərdar oldu.

Buna görə də o, öz ətrafındakı ərəblərə pul verib Taifdə qalmalarını və oranı qoruyub saxlamalarını tələb etdi, özü isə Məkkəyə qayıtdı. Lakin Taifdə olanların arasında ixtilaf və pərakəndəlik yarandı. Dəxil ibn Hüveyb müxalifət edərək vəhhabilərə qoşuldu və Şərif Qalibin Məkkəyə hərəkət etməsini onlara xəbər vedi. Vəhhabilər Taifə doğru hərəkət etdilər. Onlardan Əbdüllah adlı bir şəxs qabağa düşüb Taifə daxil oldu, şəhər camaatının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bir miqdar pul xərcləyib onlar üçün aman istədi. Əbdüllah vəhhabilərdən aman almaq üçün İbrahimin evindən çıxdı. Taif əhalisindən bir nəfər minarədən ona tərəf bir ox atıb onu öldürdü. Vəhhabilər bu hadisədən xəbərdar olduqda, şəhərə hücum etdilər. Şəhərin ətrafında şəhəri qoruyub saxlayan və onların qarşısını alacaq bir kəs olmadığından asanlıqla şəhərə daxil olub hamını, hətta uşaqları belə qətlə yetirdilər. Anaların qucaqlarındakı südəmər körpələrin başlarını kəsdilər. Şəhərdən çıxıb qaçanları təqib edib çoxlarını öldürdülər.”</sub>¹

_{Vəhhabilərin Taifdə insaniyyətlə zidd olan vəhşicəsinə törətdikləri bu faciə bir çox tarixi mənbələrdə qeyd edilmişdir. Cəmil Sədaqi Zəhavi bu barədə belə yazır: “...Vəhhabilərin Taifi fəth etdikləri zaman törətdikləri çirkin əməllərdən biri xalqı kütləvi şəkildə qırmaq, uşaqlara və qocalara rəhmsizlik etməkdən ibarət idi. Onlar südəmər körpələrin başlarını öz analarının qucağında kəsir, Quran öyrənməklə məşğul olan dəstəni qətlə yetirirdilər. Yaşayış evlərində heç bir kəs qalmadığı üçün məscidlərə və dükanlara hücum gətirib orada olan hər bir kəsi, hətta namaz qılan, rüku və səcdə halında olanları belə öldürdülər. Onların arasında olan şərif müshəfləri, “Səhihi Buxari”, “Səhihi Müslüm”, fiqh və hədis barəsində yazılmış digər kitabları küçə-bazarlarda ayaq altına atdılar. Bu hadisə hicri qəməri tarixi ilə 1217-ci ildə baş vermişdi.”}²

<sub>Taif vəhhabilərin vasitəsilə işğal olunduqdan sonra Osman Müzayiqi ora hakim təyin edildi. Hadisəni Səuda yazılı şəkildə xəbər verdikdə çox xoşhal oldu. O, bu zaman Diriyyə ilə yeddi günlük yol fasiləsində yerləşən Dehna adlı məntəqədə sakin idi və İraqla müharibə etmək üçün hazırlıq görürdü.

Diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də qəbilələrin və qəbilə başçılarının pul və maddi şeylər vasitəsilə aldanıb öz əqidələrindən dönmələri idi. Hətta Şərif Qalib də Taifdən çıxmamışdan və Məkkəyə tərəf hərəkət etməmişdən öncə bəzi qəbilə başçılarını bu üsulla (bir miqdar pul verməklə) şəhəri qoruyub saxlamağı tövsiyə etmişdi.

Başqa bir məsələ də budur ki, qəbilə başçılarının bu xüsusiyyətlərini başa düşən vəhhabilər Şərif Qalibin əksinə olaraq öz məqsədlərinə nail olmaq üçün onları pul və məqamla aldadırdılar. Vəhhabi səudilərin hiylə ilə irəli apardıqları siyasətləri nəticəsində Osman Müzayiqini ələ alaraq böyük müvəffəqiyyətlər əldə edə bildilər.

Taifin nüfuzlu şəxsləri xəyanət etdikdən, eləcə də şəhər əhalisi arasında ixtilaf və ayrılıq yarandıqdan sonra vəhhabilər oraya hücum edib camaatı öldürür, mal-dövlətlərini qarət edir, evlərini yandırır, müxtəlif növ vəhşiliyə əl atır və insaniyyətə zidd olan faciələr törədirdilər. Onların bu hərəkətlərinin səbəbi bəlkə də, bir tərəfdən öz qüdrətlərini göstərib digər qəbilələrin və tayfaların vəhhabilərlə mübarizə fikirlərini unutdurmaqları, digər tərəfdən də, belə hərəkətlərlə öz səslərini Məkkə və Mədinə şəhərlərinə çatdırmaq ola bilərdi ki, sonradan başqaları vəhhabilər müqabilində ciddi müqavimət göstərməsinlər.

Vəhhabilər Taifi ələ keçirdikdən sonra Hicaz vilayətini, o cümlədən Məkkə, Mədinə və Cəddə şəhərlərini ələ keçirmək üçün hərəkət etdilər. Elə bu zaman şərif Qalib vəhhabilərin əleyhinə qiyam etmək üçün çoxlu məktublar yazmaqla və elçilər göndərməklə yüksək vəzifəli şəxslərdən yardım istəmişdi. Lakin həmin vaxta qədər Sultan Osman bu məsələyə ciddi yanaşmamışdı. Çünki onun başı daxili ixtilaflar və çəkişmələrlə qarışmışdı. Vəhhabilərlə mübarizə aparmaq barəsində Misirin hakimi Məhəmmədəli Paşaya tapşırdığı göstərişlər hələ də icra olunmurdu.</sub>

Vəhhabilər Məkkəni ələ keçirmək fikrində idilər. Lakin bu zaman həcc mərasimi gəlib çatmışdı və Şamdan, Misirdən və digər məntəqələrdən çoxlu zəvvar gəlib Məkkədə bir yerə toplaşmışdı. Buna əsasən, vəhhabilər zahirdə Məkkə zəvvarlarının qətlə yetirilməsinin qarşısını almaq, batində isə bu zəvvarların sayının çox olmasından qorxu hissi keçirdiklərindən hələ heç bir iş görmək istəmədilər ki, ordu tədarükü görsünlər.

Məkkə şəhərinin məşhur alimləri Nəcd alimlərinin məktublarını alıb vəhhabilərin Taif şəhərində bir çox ağır cinayət törətmələrindən xəbərdar oldular. Məhz bundan sonra vəhhabilərin kafir olmalarına dair hökm verdilər. Bunun ardınca Məkkə əmirinə onlarla mübarizə aparıb cinayətlərinin qarşısını almağı və bu işdə yubanmamağı, həmçinin ona kömək edib bu müqəddəs cihadda onunla birgə olmağı bütün müsəlmanlara vacib bildilər və elan etdilər ki, hər kəs hər hansı bir üzrü olmadan bu işdən imtina etsə günahkar, hər kəs də onlarla döyüşsə mücahiddir (Allah yolunda vuruşan şəxslərdəndir) və hər kəs onların əli ilə öldürülsə şəhiddir. Amma vəhhabilərin Taifdə vəhşicəsinə törətdikləri cənayətlər və təhdidlər Məkkə əhalisi və həcc zəvvarları arasına təfriqə salıb, vəhhabi səudilərin tədriclə Məkkəyə daxil olmalarına zəmin yaratdı. “Tarixçe və nəqd və bərrəsiye əqaid və amali vəhhabiha” adlı kitabın müəllifi Taifin vəhhabilər tərəfindən işğal olunmasından sonra Məkkənin necə işğal edilməsi barəsində belə yazır: “...Səud Taifi işğal etdikdən sonra sürətlə Hicaza doğru hərəkət edib yolda İbn Şəkban və onun tərəfdarları ilə görüşdü. Məkkənin yaxınlığındakı Üyeynə adlı kəndə çatdıqda, Məkkə əhalisi və Allah evinin zəvvarları onların gəlişindən xəbərdar olub son dərəcə qorxub vəhşətə düşdülər. Həmin ilin hacıları arasında Sultan İbn İmam Müsqit, Nəqib Məliki, Şam və Misr zəvvarlarının başçısı Əbdüllah Paşa və Osmanbəy Quci, eləcə də onlarla birlikdə gələn bir çox zair ordu hazırladılar. Təsadüfən Səud həmin il həcc mərasiminə gəlməmişdi. Həcc mərasimi sona çatdıqdan sonra Şərif tərəfindən bir şəxs nida edib camaatı cihada səslədi. Cəddənin valisi Paşa öz qoşunu ilə birlikdə hərəkət edib iki gün ərzində Səudu geri çəkilməyə məcbur etdi. Şərifin Kəbə zəvvarlarının başçılarını vəhhabilərlə döyüşə təşviq etməsi ilə əlaqədar səyləri heç bir nəticə vermədi. Onların Səuda yazdıqları birinci məktubun cavabında onun təhdidləri ilə üzləşdilər. Allah evinin zəvvarlarının başçıları ilə Şərif arasında yaranan ixtilaflar nəticəsində Səuda ikinci bir məktub göndərildi. Onun cavabında Səud onları təhdid etməkdən əlavə həm də əmr vermişdi ki, Allah evinin zəvvarları üç gün ərzində Məkkəni tərk etsinlər. Səudun bu təhdidli əmrindən sonra zəvvarlar Məkkədən hərəkət etməyə başladılar. Məkkənin böyükləri və ağsaqqalları bir yerə toplaşıb Şam zəvvarlarının başçısının yanına gəldilər və onların Məkkədə bir gün də qalmalarını xahiş etdilər. Lakin o, bu təklifi qəbul etmədi. Şam zəvvarlarının karvanı 1218-ci hicri qəməri ili Məhərrəm ayının 5-də, sabahı da Misir hacıları öz başçıları ilə birlikdə Məkkədən çıxdılar. Şərif Paşa da yalqız qaldığı üçün Cəddəyə tərəf hərəkət etmək məcburiyyətində qaldı.”¹

Şərif Qalib bir tərəfdən Məkkə əhalisi arasında ixtilaf və təfriqənin yaranmasını, digər tərəfdən də Şam, Misir və Cəddə zəvvarlarının Məkkədən çıxmasını gördükdə, özündə vəhhabilərlə mübarizə aparmaq qüdrəti olmadığını hiss edib Cəddəyə qaçdı. Tədqiqatçılardan bəziləri də açıq şəkildə bu məsələni qeyd edərək demişlər: “Şərif Qalib qüdrət və qüvvəsinin az olmasına və digər İslam hacılarının onu himayə etməməsinə görə məcburiyyət qarşısında qalıb Məkkəni tərk etdi və Cəddəyə qaçdı.”¹ Amma bunların hamısını nəzərə alsaq da Şərif Qalib Məkkəni tərk etməməli idi. Çünki onun özü camaatın vəhhabilərin əleyhinə qiyam etməsi üçün ittihad mehvəri ola bilərdi.

Məkkədə siyasi ixtilafın yaranmasına və nəticədə camaatın vəhhabilərə qarşı müqavimət göstərə bilmədiklərinə görə Şərif Əbdül-muin Səudla məktublaşıb Məkkə əhalisi üçün aman istədi. Bununla yanaşı, vəhhabilərə itaət etməyi bildirdi və onlardan Məkkənin hakimliyini istədi. Səud da Məkkə xalqına aman verib Əbdül-muini oraya hakim təyin etdi ki, münasib bir vaxtda Məkkə əhalisi ilə də ciddi rəftar etsin. Möhsin Əl-Əmin vəhhabilərin Məkkəyə daxil olması barəsində belə yazır: “Məhərrəm ayının 8-də Səud ehram paltarı geyinmiş halda Məkkəyə daxil oldu, təvaf və səy etdi, təqribən yüz dəvə qurbanlıq kəsdi və Mühəssəbdə, Şərifin bostanında düşərgə saldı. (Tarixdə yazılır ki, vəhhabilərin qoşunu ilə birlikdə Məkkəyə gələn Əbdül-əziz Səud idi. O, 1218-ci hicri qəməri tarixinin Məhərrəm ayının 10-da hacıların qayıtmasından iki gün sonra Məkkəyə çatdı.) Beləliklə, Əbdül-əziz Məhəmməd İbn Səud çox rahatlıq və asanlıqla Məkkəyə daxil oldu və camaat bir yerə toplaşıb onunla beyət etdilər. O, bir az söhbət etdikdən sonra qəbirlərin, məqbərələrin və s.-nin dağıdılaraq yerlə yeksan edilməsinə dair hökm verdi.”² Vəhhabilər Məkkəyə daxil olduqdan sonra dərhal qəbirləri və məqbərələri uçurtmağa başladılar və onları yerlə yeksan etdilər.

Cənab Fəqihi öz kitabının bir hissəsində vəhhabilərin Məkkə şəhərinə daxil olmaları və onların bu şəhərdə törətdikləri əməllər barəsində belə yazır: “Nəhayət, vəhhabilər Məkkəyə daxil olub, orada on dörd gün qaldılar və bu müddət ərzində camaatı tövbə etdirir, öz gümanlarına əsasən onların İslamını təzələyir və öz əqidələrinə əsasən şirk sayılan təvəssül, qəbirləri ziyarət etmək kimi məsələləri qadağan edirdilər. Elə bu zaman qəbirləri və məqbərələri uçurtmağa başladılar. Əlbəttə, “Müəlla” qəbiristanlığındakı məqbərələri uçurtduqdan sonra Peyğəmbər (s), Əbu Bəkr və Həzrət Əlinin (ə) doğulduqları yerin üzərindəki məqbərəni də uçurtdular. Eləcə də Xədicənin (ə) məqbərəsini, Zəm-zəm quyusunun üzərində olan tikilini və Kəbədən uca olan bütün tikililəri uçurub dağıtdılar. Vəhhabilər məqbərələri uçurtduqları zaman musiqi çalır, şer və mahnı oxuyur, qəbirlər üzərində tikilən binalara nalayiq sözlər deməkdə həddini aşırdılar. Nəhayət, üç gündən sonra bütün məqbərələri uçurdub dağıtdılar. İbn Bişr deyir ki, onlar bu işi gördükləri zaman yeganə Allaha yaxınlaşırdılar. Axırda da onların hamısını yerlə yeksan etdilər.”¹

Diqqəti cəlb edən məsələ budur ki, vəhhabilərin nəzərində Allah-taala tərəfindən qəbul edilən yeganə firqə onların firqəsidir və sair İslam firqələri məqbul sayılmır. Onların Allah yanında heç bir dəyər və qiyməti yoxdur. Buna əsasən onlar özlərinin batil əqidələrini, azdırıcı hərəkətlərini, təxribatçılıq və töhmətlə yanaşı olan əməllərini digər İslam firqələrinə, xüsusilə şiələrə nisbət verirdilər. Cənab Nurəddin Çahardehi vəhhabilərin ümumi əqidələri barəsinə belə qeyd etmişdir: “Vəhhabilərin əqidələrinə əsasən bütün İslam firqələri – şiə və sünnülər müşrik və kafir olub bütpərəstlər zümrəsindəndirlər. Onlar Peyğəmbərin (s) və imamların (ə) qəbirlərini ehtiramla yad etməyi bidət və bir növ bütpərəstlik hesab edirdilər.”² Kaş, dini mühəqqiqlər, elm və bəsirət sahibləri bu barədə tədqiq edəydilər. Görəsən, vəhhabi, yoxsa sair İslam firqələrinin hansı biri haqlıdır?! Halbuki, tarix göstərir ki, hər bir günahdan təmiz, pak-pakizə, məsum olan Əhli-beytin (ə) həqiqi ardıcılları, başqa sözlə, imamiyyə şiələri həqiqi İslamın və Məhəmmədin (s) həqiqi dininin ən gözəl ardıcıllarıdır. Əlbəttə, İranda İslam inqilabının qələbə çalması və Həzrət Məhəmmədin (s) gətirdiyi həqiqi İslam dininin hakim olması sayəsində artıq bu barədə heç bir şəkk-şübhə qalmır.

Vəhhabilərin Məkkə şəhərində gördükləri vəhşiliklər və yaramaz işlər, törətdikləri çirkin əməllərin biri də bu idi: “Onlar Məscidül-həramda bəzi namazların yerinə yetirilməsinin qarşısını alır və göstəriş verirdilər ki, sübh namazını Şafei, zöhr namazını Maliki, əsr namazını Hənbəli, axşam namazını Hənəfi məzhəbinə uyğun və işa namazını isə hər kəs necə istəsə qılsın. Eləcə də cümə namazını müfti (Məkkənin müftisi) qılsın... Vəhhabilər camaatın siqaret çəkməsini qadağan etdilər və onları məcbur etdilər ki, başqalarından kömək diləməsinlər, qəbirlərin üzərində məqbərə tikməsinlər, qəbirləri öpməsinlər, eləcə də onların (vəhhabilərin) şirk hesab etdikləri işləri yerinə yetirməsinlər... (Səud) Məkkə alimlərinə göstəriş verdi ki, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın kitablarını və onun əqidələrini “Kəşfüş-şübəhat” adlı risalədən öyrənsinlər. Onlar da bununla müxalifət etməyə cürət edə bilmirdilər.”¹

Səud 1218-ci hicri qəməri ilində Cəddəni ələ keçirmək üçün Məkkədən hərəkət etdi. Cəddənin vəhhabilərin vasitəsilə səkkiz günlük mühasirəyə alınması onlar üçün məğlubiyyətdən başqa bir nəticə vermədi. Çünki Səuda Diriyyədən və Nəcddən çatan bəzi xəbərlər Nəcddə əmin-amanlığın aradan getməsindən, ixtilafın yaranmasından və əcəmlərin Diriyyəyə hücum etməsindən xəbər verirdi. Buna görə də məcbur oldu ki, Məkkəyə qayıtmadan birbaşa Diriyyəyə doğru hərəkət etsin.

Vəhhabilərin əmirinin Hicazdan çıxdığı və Şərif Qalib üçün füsət yarandığı bir vaxtda, o, özünü sürətlə Məkkəyə çatdırıb vəhhabiləri həmin şəhərdən qovdu. Sonra Taif və onun ətrafında Müzayiqi (vəhhabilərin yeni rəisi) ilə döyüşdü. Həmçinin Sultan Osmaninin yanına məktublar və qasidlər göndərdi. Vəhhabilərlə mübarizə etmək üçün ondan kömək istədi. Babi-Ali də türk əsgərlərindən bir neçəsini muzdur kimi onun üçün göndərdi.

Belə nəzərə gəlir ki, Səud Cəddəni mühasirə etməyi tərk etdiyi və Hicazdan xaric olduğu zaman orada özünün vəhhabi hakimlərinə əmr etmişdi ki, Cəddəni işğal etmək üçün səy göstərsinlər. Vəhhabi əmirinin göstərişi nəticəsində Bişənin hakimi İbn Şəkban və Taifin hakimi Osman Müzayiqi 1219-cu hicri qəməri ilinin Məhərrəm ayında yenidən Cəddəni mühasirəyə aldılar. Vəhhabilərin tarixini yazan təhqiqatçılardan biri bu barədə belə yazmışdır:

“...İbn Şəkban və Müzayiqi 1219-cu ilin Məhərrəm ayında on iki min nəfər cəngavərlə birlikdə Cəddəni mühasirəyə almaq üçün hərəkət etdilər. Şərif Qalib Məkkənin ətrafını möhkəmləndirdi. Çünki, o bilirdi ki, onlar Cəddəni ələ keçirə bilməyəcəklər. O, əmr verdi ki, camaatın hamısı hərəkət etsinlər. Camaat da hamılıqla silahlanıb Zahirə gəldilər və orada yeddi gün qaldılar. Lakin Cəddə şəhərini mühasirədə saxlayan vəhhabilər üç gün qaldılar. Onlar gündə bir dəfə şəhərə hücum edirdilər, amma şəhərin topxanası onları pərakəndə vəziyyətə salır, onlar da məcburyyət qarşısında qalıb yenidən öz çadırlarına qayıdırdılar. Onlardan o qədər adam ölmüşdü ki, arxlar və çalalar onların cəsədləri ilə dolmuşdu. Belə ki, 10-20 nəfəri bir yerdə dəfn edirdilər. Onlar vəziyyəti belə gördükdə qaçmağa başladılar...”²

Vəhhabilər bu dəfə də Cəddənin mühasirəsində məğlubiyyətə uğradıqları üçün geri çəkilmək məcburiyyətdə qalıb öz düşərgələrinə qayıtdılar. Bundan sonra, Şərif Qalib Hicazın müxtəlif məntəqələrinə hərbi qüvvə göndərməyə başladı. Bu barədə gəlib çatan bəzi xəbərlər vəhhabilərin əmin-amanlığı, nizam-intizamı bir-birinə vurmaqda göstərdikləri fəaliyyətlərini bildirir. Onların əksər hərəkətləri karvanlara hücum edib onların mal-dövlətlərini qarət etməkdən, yollarda əmin-amanlığı pozmaqdan, Hicazda yaşayan qeyri-vəhhabilərə zərbə vurmaq üçün gözlənilməz siyasətdən bəhrələnməkdən, bir sözlə, onların arasında qorxu və vəhşət hissi yaratmaqdan ibarət idi.

Bəhsimizin bu hissəsində Möhsin Əl-Əmininin Şərif Qalibin vəhhabilərlə üzləşməkdə gördüyü bəzi hərbi tədbirləri barəsindəki nəzərini qeyd edirik: “...Şərif böyük şəxsiyyətlərin birinin sərkərdəliyi ilə quru yoldan Hüseyn Ağanın başçılıq etdiyi yüz türk süvarisini və dəniz yolu ilə türklərdən ibarət olan başqa bir ordunu Reyhanın vəziri Müfərrəh Ağa Ətiqin başçılığı ilə yemək-içmək və döyüş sursatı ilə dolu olan on böyük gəmini Leysə doğru göndərdi. Bu qoşun Leysə çatdıqda müharibə etmədən və qan tökmədən şəhər əhalisi təslim oldular. Bundan sonra quru qoşunları gəlib çatdı. Üç gündən sonra dörd min vəhhabi onlara hücum etdi. Onların arasında ağır döyüş başlandı və vəhhabilərin məğlubiyyəti ilə sona yetdi və onlardan çoxu öldürüldü. Quru qoşunun başçısı Şərif Həsən də qətlə yetirildi. Türklər öldürülmüş vəhhabilərin başlarını bir yerə yığıb Şərif Qalib üçün göndərdilər. O da bu başları Məkkənin kənarında ağaclardan asdı. Camaat da tamaşa etmək üçün oraya getdilər. Sonra Şərif Qalib başqa bir ordu hazırlayıb Leysə göndərdi. Amma onlar orada bir kəs də belə tapa bilmədilər. Sonra aralarında iki yüz əlli türk süvarisi olan digər bir qoşunu oraya göndərdi və onlara əmr verdi ki, sərhəd qoşunları kimi Mədrədə qalsınlar. Onlar orada üç ay qaldılar. Bu zaman türklər məntəqənin ab-havası ilə uyğunlaşmayıb xəstələndilər və buna görə də onların əksəriyyəti Məkkəyə qayıtdılar. Orada qırx nəfərdən artıq qalan olmadı... (Bundan əlavə) xəbər çatdı ki, vəhhabilərdən iyirmi süvari Müğəmməsə gəlmiş və oranı qarət etmişlər. Çöl ərəbləri də fürsətdən istifadə edib Məkkənin ətrafını qarət etmişlər. Şərif on dörd süvari və iyirmi ox atandan ibarət kiçik bir qoşunu Müğəmməsə göndərdi. Lakin orada heç bir kəsi tapa bilmədilər. Suləyə tərəf hərəkət etdikləri zaman beş yüz nəfərdən ibarət bir qoşun gördülər. Onların arasında müharibə başlandı. Şərifin göndərdiyi qoşunun sayı az olsa da, vəhhabilərə qalib gəlib onların çoxunu qətlə yetirdilər və onları məğlubiyyətə uğratdılar. Mal-dövlətlərini qənimət götürdülər. Ölmüş vəhabbilərin başlarını nizələrə taxıb Məkkəyə qayıtdılar...”¹

Möhsin Əl-Əmin bəzi yerlərdə qoşunun sayını qeyd etməmişdir, buna baxmayaraq, söhbətlərindən belə aydın olur ki, vəhhabilər Hicazın ətraf məntəqələrində fəaliyyət göstərərək məntəqəyə hakim olan əmin-amanlığı pozurdular. Bu zamanlar da Şərif Qalibin ordusu onların bu fəaliyyətlərinin qarşısını almaq üçün onlarla silah ilə davranırdılar.

Vəhhabilər daha sonra Hicazın qərbində yerləşən Yənbu şəhərini ələ keçirmək üçün çalışırdılar. Çünki bu şəhər strateji baxımdan yüksək əhmiyyətə malik idi. Əgər onu ələ keçirə bilsəydilər Şərif Qalibə təzyiq göstərə bilərdilər. Yənbu şəhərini mühüm əhəmiyyətli göstərən məsələlərdən biri də Məkkə əmirinin və ordusunun insan qüvvələri və hərbi təchizatı idi. Baxmayaraq ki, Babi-Ali tərəfindən vəhhabilərlə mübarizə aparmaq üçün heç bir əsaslı kömək olunmurdu. Lakin Sultan Osmaninin Şərif Qalibə etdiyi məhdud köməkləri də çox vaxtlar Yənbu nahiyəsindən təmin olunurdu. (Yənbu iki hissədən ibarət idi: Quru ərazilər və Qırmızı dəniz sahilləri). Buna əsasən, vəhhabilər Yənbunu işğal etməklə bəlkə də Məkkə əmirinin bu hərbi qoşun və ordunun təmin olunma mənbəsinin bağlaya bilərdilər. Ümumiyyətlə, onu xarici köməklərdən naümid etmək istəyirdilər ki, onu öz ixtiyarlarına almağa şərait yaransın. Qeyd etmək lazımdır ki, Misirin valisi Məhəmməd Əlipaşanın sonradan (Sultan Osmaninin hiyləsi ilə) vəhhabilərlə mübarizə aparmaq istədiyi zaman vəhhabilərin işğalı altından çıxartdığı ilk məntəqə Yənbu nahiyəsi idi.

1219-cu hicri qəməri ilində vəhhabilərin vasitəsilə Yənbunun necə işğal edilməsi barəsində bunu demək lazımdır ki, Şeyx Hərb və onun qəbiləsi vəhhabiliyi qəbul etdikdən sonra Şeyx Cüheynə ilə birlikdə Yənbunu mühasirə etdilər. Daxildə vəhhabiliyi qəbul edən, zahirdə isə bunu aşkar etməyən İbrahim Rəvayəti Yənbunun hakimi vəzir Məhəmməd Hicrinin yanına göndərdilər. “İbrahim onu qorxutdu və aldatdı. İşlərin gedişini onun üçün çox çətin qələmə verdi. Onun müharibə fəndlərindən heç bir məlumatı olmadığı üçün aman istədi. Halbuki, əgər o, bu işləri görməsəydi də vəhhabilərin gücü ona çatmazdı. Nəhayət, vəhhabilər Yənbuya daxil olub oranın əhalisini qətlə yetirdilər.”² Oranın hakimi Məhəmməd Mücri şəhərdən qaçıb Məkkəyə doğru hərəkət etdi. Lakin orada xəyanətlə ittihamlanaraq Şərif Qalibin vasitəsilə dar ağacından asıldı.

Zahirən vəhhabiliyin Nəcd və Hicaz qəbilələrinin rəislərinin vasitəsilə qəbul edilməsinin dəlillərindən biri də istismarçı yönlü mənafelərdir. Çünki özünün qonşu məntəqələrə (ehtimal verilir ki, onların arasında keçmişdən ixtilaflar və çəkişmələr mövcud imiş) hücum etməsini bu məsləki qəbul etməklə izah edir və vəhhabiliyi yaymaq bəhanəsilə öz məqsədlərini həyata keçirirdilər. Bu məsələ (Nəcd və Hicazda) vəhhabi olan müxtəlif qəbilələrin bir çox rəisləri və əmirləri barəsində düzgündür; Məhəmməd İbn Səuddan tutmuş, Yənbu şəhərəni işğal edən Şeyx Hərb və Şeyx Cüheynə kimi digər şəxslər də bunun nümunələrindəndir.

Şərif Qalib Yənbu şəhərini vəhhabilərin işğalı altından çıxarmaq məqsədilə şəxsən özü Cəddəyə doğru yollandı və “əsgərlər və müharibə avdanlığı ilə təchiz olunmuş on gəmi hazırladı. Həmin ordunun yarısı öz qoşunu, yarısı isə türklərdən ibarət idi.”¹ Türklər vəhhabilərlə rəsmi şəkildə üzləşmədilər. Lakin Hicazdan onlara göndərilən yardımlar nəticəsində Məhəmməd Əlipaşa Şərif Qalibə yardım etmək məqsədilə Hicaza tərəf yalnız bir ordu göndərdi. Bundan əlavə, Şərifin Cəddə şəhərində yaşadığı müddətdə İbrahim Rəvayətinin xəyanətinin üstü açıldı və Yənbu hakiminin taleyinə düçar oldu.

Beləliklə, Şərif Qalibin ordusu üç gün müharibə etdikdən sonra Yənbunu vəhhabilərin işğalı altından çıxrtmağa və onların böyük bir qismini qətlə yetirməyə müvəffəq oldular.

Yənbuda çoxlu müvəffəqiyyətlər əldə edən Şərif Qalib on gün müddətində Müzayiqini Taifdə mühasirədə saxladı, sonra heç bir nəticə əldə etmədən Məkkəyə qayıtdı. Bu zaman Leys və Sədiyyədə vəhhabilərlə döyüşməyə başladılar. Hər iki tərəf çoxlu tələfat verdilər. Həmçinin İbn Şəkban (Bişənin hakimi) və Müzayiqi (Taifin hakimi) sakit qalmayıb Məkkənin ətraf nahiyələrində camaatı öldürür və oranın əmniyyətini pozurdular. Bu işlə əlaqədar 1219-cu hicri qəməri ilində camaatın bir dəstəsi bu fitnə və çəkişmələr nəticəsində Kəbənin ziyarətinə gedə bilmədilər.”²

Hicazın ətraf nahiyələrində məntəqəyə hakim olan əmin-amanlığı pozan vəhhabilər Şərif Qalibin nəzarəti altında olan Məkkə ilə sair şəhərlər arasında yaranan daxili ixtilaflar əmin-amanlığın olmaması nəticəsində hacıların Məkkəyə ziyarətə gəlmədikləri üçün Şərif Qalibin qarşılaşdığı iqtisadi böhranlar, Məkkənin vəhhabilərin vasitəsilə hər tərəfdən mühasirə edilməsi, Şərif Qalibə Babi-Ali və Şam hacılarının əmiri və hakimi İbrahim Paşa tərəfindən əsaslı köməklər olunmaması və s. kimi digər amillər nəticəsində Məkkənin əmiri daxildən yavaş-yavaş süstlük və zəifliyə düçar oldu və onun vəhhabilərlə sülh bağlamasına zəminə yaratdı.

Həmin vaxtlar Məkkənin ətrafında yaşayan ərəblərin çoxu vəhhabilərlə beyət etmişdilər. Səud da öz hakimlərinə – Üseyrin hakimi Əbdül-Vəhhab Əbu Nöqtəyə, Bişənin hakimi Salim ibn Şəkbana və Taifin hakimi Osman Müzayiqiyə göstəriş verdi ki, Məkkəni kəskin mühasirəyə alıb şəhərə gələn yemək ehtiyatlarının qarşısını alsınlar. 1219-cu hicri qəməri ilinin Zil-həccə ayının axırlarında başlanan və 1220-ci ilin Zil-qədə ayına qədər davam edən bu hadisə nəticəsində fəqirlik və bahalıq şəhər əhalisinə üz gətirdi. Belə ki, “camaat şiddətli aclıq nəticəsində köhnə dəriləri, dəvənin turşumuş və iylənmiş südlərini bişirdikdən sonra yeyirdilər. Hətta pişik, it və hər bir heyvanın ətini yeyir, qan içirdilər... Camaatın çoxu aclıqdan ölürdü.”¹

Məkkənin mühasirəsindəki və camaatın çətinliklərinin artmasındakı ibrətamiz və əhəmiyyətli məsələ Məkkə böyükləri və sərvətlilərinin vəhhabiliyə üz gətirmələridir. Bu da göstərir ki, yüksək təbəqədən olan insanlar, böyük şəxsiyyətlər, əşraf-əyanlar və sərvətlilər müəyyən bir çətinliklə üzləşsələr düşmənin xeyrinə qalxan və mübarizə səhnəsindən qaçan ilkin şəxslər olurlar. Vəhhabilər Şərif Qalib üçün müxtəlif çətinliklər yaratdıqdan sonra şəhəri mühasirədən çıxarmağa qadir olmadıqlarını gördülər. Bu zaman öz tərəfindən onun yanına bir nümayəndə göndərib sülh istədilər. “Hineynədən olan Əbdürrəhman ibn Nami adlı bir vəhhabi alimi Şərif Qalibin yanına gəlib onunla sülh bağlamaq barəsində söhbət etməyə başladı. Belə bir şərt də qoydu ki, Şərif onların Allah evini ziyarət etməyə və sonra öz məntəqələrinə qayıtmalarına icazə versin. Əlbəttə, camaatın hamısı vəhhabilərin hökuməti altında, Məkkə şəhəri isə Şərifin hakimiyyəti altında olsun. Həmçinin, Hineynəni qaytarmağı, maddi və cani zərərlərin öhdəsindən gəlməyi öz üzərinə götürdü. Bir sözlə məsləhət gördükləri hər bir şeyin zərərini ödəməyi qəbul etdi, Məkkə əhalisi ilə mülayim və mehribancasına davranmağı söz verdi.”² Sonra Səudu bu hadisədən xəbərdar edib onun cavabını gözlədilər. Vəhhabilər şəhərə daxil olub Məhərrəm ayının on birinə qədər orada qaldıqdan sonra çıxıb getdilər. Şərif Qalib (1220-ci hicri qəməri ilində) Məkkəni, Cəddəni, Yənbunu və onların ətraf nahiyələrini sahmana salmaq üçün bir fürsət tapdı. Həmin ildə Səudun tərəfindən (Diriyyədən) bir neçə qasid Şərifin yanına gəlib Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın əqidələrinin bərqərar edilməsi ilə əlaqədar məktubları ona verdilər. Bu, vəhhabilərin Məkkəyə nüfuz etmələrinin başlanğıcı idi.

Sultan Osmani tərəfindən heç bir yardım almayan Məkkə əmiri son dərəcə zəifləmişdi. Vəhhabilərlə zahirdə xoş davranırdı. Lakin daxildə Osmanlı dövləti ilə daim əlaqədə idi. Məktub yazır, onları Məkkə və digər şəhərləri vəhhabilərin əllərindən çıxartmaq üçün bir ordu göndərməyə təşviq edirdi. Digər tərəfdən də Sultan Osmanlı sultanı Misirin hakimi Məhəmməd Əlipaşanın yanına qasidlər göndərməklə onu Ərəbistan yarımadasında vəhhabilərin işini tamamlamağa əmr edirdi. Bəlkə də Misirin hakimi Əlipaşanın vəhhabilərin əleyhinə gec qalxmağın əsas dəlili bu ola bilər ki, o, Şərif Qalibin hərbi qüvvəsinin kifayət qədər zəifləməsini gözləyirdi ki, Misir qüvvələrinin daxil olduğu zaman onlara qarşı tamamilə hərbi üstünlükləri olsun.

Cənab Fəqihi vəhhabilərin Mədinə şəhərində gördükləri fəaliyyətləri barəsində belə yazmışdır: “...Vəhhabilər 1220-ci hicri qəməri ilində Mədinəni ələ keçirtdilər. Mədinəni ələ keçirtməklə Səud Peyğəmbərin (s) hərəmində mövcud olan bütün qiymətli əşyaları öz ixtiyarına keçirtdi. Bu zaman Məkkə və Mədinənin Osmanlılar tərəfindən olan qazisini Mədinədən qovdu. Sonra qəbirlər üzərində tikilən məqbərələri və binaları uçurtmağa başladı.”¹

Vəhhabilər Məkkənin qaziliyini Şeyx Əbdül-həfizə, Mədinənin qaziliyini isə bu şəhərin bəzi alimlərinə tapşırdılar. Onlar camaata Peyğəmbərin (s) qəbrini ziyarət etməyi qadağan edirdilər. “Tarixi-Məkkə” kitabında vəhhabilərin 1221-ci hicri qəməri ilində Mədinəyə hücumlarının elan edilməsi ilə yanaşı belə göstərilir: “(Vəhhabilər) 1221-ci hicri qəməri ilində Mədineyi-Münəvvərəyə hücum edib şəhərə daxil oldular və orada olan məqbərələri, o cümlədən “Bəqi” qəbiristanlığında yerləşən imamların məqbərələrini uçurtdular...”²

Beləliklə, həcc karvanlarının həcc mərasiminə gəlişi kəsildi və Məkkə-Mədinə vəhhabilərin hakimiyyəti altında olduğuna görə hacılar bir neçə il həccə gedə bilmədilər. Belə ki, “1221-ci hicri qəməri ilində Şam hacılarının və 1222-ci ildə Misr hacılarının karvanının həccə gəlişi kəsildi. İraqda həcc proqramı dörd il, Şamda üç il və Misrdə də iki il dayandırıldı.”¹

Vəhhabilərin Şərif Qaliblə sülh etməsi nəticəsində yavaş-yavaş Hicazın hamısı vəhhabilərin ixtiyarına keçdi. Onlar öz məslək və ayinlərini güclü şəkildə təbliğ etməyə başladılar və öz müxalifləri ilə də şiddətlə davranırdılar.

Vəhhabilərin Hicaza qələbə çalmalarından bir neçə il sonra misirlilər tərəfindən onların əleyhinə hərbi hərəkat başlandı. Bu, Sultan Osmaninin və Misir hakimi Əlipaşanın vəhhabilərlə etdikləri ciddi rəftarlarının başlanğıcı idi. “Nizami Ali Səud” kitabının müəllifi bu barədə belə yazmışdır:

“...Bu zaman bəzi məsələlərdən və xarici müharibələrdən çıxan Osmanlı imperiyası da əks hücumlara başladı. Misirin hakimi Məhəmməd Əlipaşa bu hərəkatın rəhbəri oldu. Misir qüvvələri Tosun oğlu Məhəmməd Əlinin başçılığı ilə 1191-ci hicri şəmsi ilində (1812-ci miladi ilində) Mədinəni, sonrakı ildə isə Məkkəni aldılar. 1193-cü hicri şəmsi (1814-cü miladi) ilində Səudun kürsüsündə əyləşən Əbdüllah məcburiyyət qarşısında qalıb çəkişmələri tərk etmək barəsindəki müqaviləni imzaladı...”²

Mündəricat

Müqəddİmə 3

BİRİNCİ BÖLMƏ 4

Vəhhabi firqəsinin yaranması və onun ideoloji rəhbərləri 4

Əhli-sünnə vəl-Cəmaət 4

Əhli-sünnə və onun tarixindəKi dəyişiKliKlər 5

Əshabi-Rəy 6

Əshabi-hədis 7

Əhli-hədisin tarixinə bir baxIş 9

Vəhhab ilərin ideoloji rəhbərləri 11

Əhməd ibn Hənbəl (164-241 hiCri qəməri)* 11

Əhməd ibn Hənbəlin elmi və iCtimai mövqeyi 18

Əhməd ibn Hənbəlin etiqadlarI 19

İBN HƏNBƏLİN ƏSƏRLƏRİ 21

Əhməd ibn Hənbəlin fiqhi 22

Əhməd ibn Hənbəlin üsuli-fiqhi 22

1. nəqli dəlillər 23

2. Qeyri-nəqli yollar 24

Əhməd ibn Hənbəlin fiqhinin tarixi inKişafI və yayIlmasI 25

Sələfiliyin lüğətdəKi və istilahdaKI mənasI 29

Sələfilərin nəzərində tövhid 31

Sələfilərin nəzərində sübuti və səlbi sifətlər 31

Sələfilərin əməl və rəftarlarI 31

Əhməd İbn Teymiyyə 33

TƏRCÜMEYi-HALI 33

İbn TeymiyyəNİN MÜXALİFLƏRİ VƏ MÜDAFİƏÇİLƏRİ 45

İbn TeymiyyəNİN ƏSƏRLƏRİ 48

İBN TEYMİYYƏNİN ƏQİDƏ VƏ rəyLƏRİ 49

İBN QƏYYİM Covziyyə 55

TərCümeyi-halI 55

İBN QƏYYİM CovziyyəNİ ŞAgİRDLƏRİ 59

İBN QƏYYİM CovziyyəNİN ƏQİDƏ VƏ rəyLƏRİ 59

TÖVHİD MƏSƏLƏSİ 59

QURANIN TƏFSİRİ VƏ şərhi 60

HƏDİS ELMİ 60

FƏLSƏFƏ, HİKMƏT VƏ SUFİLİK 61

İBN QƏYYİM CovziyyəNİN ƏSƏRLƏRİ 62

ALİ ƏBDÜL-HADİ 64

VƏHHABİ FİRQƏSİNİN YARANMASI 71

ümumi nəzər 71

VƏHHABİLİYİN BANİSİ MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHAB 72

Məhəmməd ibn ƏBDÜL-VƏHHABIN FƏRDİ, İCTİMAİ, ELMİ VƏ SİYASİ FƏALİYYƏTİ 76

Məhəmməd ibn ƏBDÜL-VƏHHABIN İLK RƏSMİ VƏ AŞKAR DƏVƏTİ 82

Məhəmməd ibn ƏBDÜL-VƏHHABIN FƏALİYYƏT ÜSLUBU 85

VƏHHABiLİYİN MƏHƏMMƏD ibn Əbdül-Vəhhab ÖVLADLARININ DÖVRÜNDƏKİ CİDDİ TƏDBİRLƏRİ 90

SÜNNÜ VƏ şiə ALİMLƏRİNİN VƏHHABİYYƏT ƏLEYHİNƏ TƏNQİDLƏRi 94

İKİNCİ HİSSƏ 98

VƏHHABİLİYİN YARANMASI VƏ İNKŞAF ETMƏSİ AMİLLƏRİ 98

VƏHHABİLƏRİN YARANIB İNKŞAF ETMƏSİNDƏ ZONAL AMİLLƏR 99

Ali-Səud sülaləsinin özünə qanuniyyət qazanmaq üçün vəhhabiyyətdən faydalanmasI 99

OSMANLI İMPERATORLUĞUNUN HİCAZ VƏ NƏCD HAKİMİYYƏTİ 106

ƏRƏBİSTANIN XÜSUSİ COĞRAFİ MÖVQEYİ 114

1-NəCdin dini mövqeyi 118

2-NəCdin sosioloji mövqeyi 119

3-NƏCD ƏYALƏTİNƏ HAKİM OLAN QƏBİLƏ-iCma QURULUŞU 120

4-MƏHƏMMƏD ibn Əbdül-VəhhabIN NƏCdDƏ XÜSUSİ TƏLİMLƏRİ 120

HƏRİMƏLƏ, ÜyƏYNƏ VƏ DİRİYYƏ Məhəmməd ibn ƏBDÜL-VƏHHABIN ƏQİDƏSİNİN YAYILDIĞI İLK YERLƏR 123

VƏHHABİ TƏFƏKKÜRÜNÜN YARANMASINDA BEYNƏLXALQ ŞƏRAİTin rolu 130

İSTİSMARÇI QÜVVƏLƏRİN OSMANLI İMPERATORLUĞUNDA APARDIĞI İŞLƏR 133

OSMANLI İMPERATORLUĞUNUN DAXİLİNDƏKİ QARIŞIQLIQLAR və iğtişaşlar 135

İngilis müstəmləKƏÇiliyinin VƏHHABiLİYin inKişaf edib genişlənməsində oynadığı rol 143

ÜÇÜNCÜ HİSSƏ 154

Ali-Səud höKumətinin yaranIb formalaşmasInda vəhhabilərin rolu 154

MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHABIn ALİ-SƏUDla ideoloji və siyasi bağlIlIğI 155

Misirlilərin DİRİYYƏyə haKim Kəsildiyi vaxta qədər ALİ-SƏUD dövlətinin təsis olunmasI 156

VƏHHABİLƏRin Məhmməd İbn Səudun (1735–1766) haKimiyyəti dövründə törətdiyi Cinayətlər 157

VƏHHABİLƏRin ƏBDÜL-Əziz İBN MƏHƏMMƏD İbn Səudun haKimiyyəti dövründə (1766–1803) gördüKləri tədbirlər 162

VƏHHABİLƏRin Səud İBN ƏBDÜL-Əzizin rəhbərliyi dövründəKi Cinayətləri (1803–1814) 168

VƏHHABİLƏRin Əbdüllah İbn Səudun haKimiyyəti dövründəKi Cinayətləri (1814-1818) 172

VƏHHABİ HÖKMranlIğInIn iKinCi dövrü 175

VƏHHABİLƏRin ibn Rəşidin Nəcdə hakim olduğu dövrə qədərki qüdrəti 175

Türki ibn Əbdüllah (1821-1834) 175

Müşari ibn Əbdür-Rəhman ibn Müşari 176

Feysəl ibn Türki (1834-1838) 178

Xalid İbn Səud (1840-1842) 179

Əbdüllah ibn Sənyan ibn İbrahim (1842-1843) 179

Feysəl İBN TürKi (1843-1865) 179

Əbdüllah ibn Feysəl ibn Türki (1865-1871) 180

Səud İBN Feysəl İBN TürKi (1871-1874) 181

Əbdüllah İBN Feysəl İBN TürKi (1875-1887) 181

MƏHƏMMƏD İbn Səud İBN Feysəl 182

Əbdür-Rəhman ibn Feysəl (1891) 182

İbn Səudun Riyaza qələbəsi, ALİ-SƏUD rəhbərlərinin yeni dövrünün başlanmasI 184

VƏHHABİLƏRin İbn Səud adI ilə məşhur olan ƏBDÜL-Əziz İBN ƏbdüR-Rəhman İBN Feysəlin dövründə gördüyü işlər (1902-1953) 185

VƏHHABİLƏRin Səud İBN ƏBDÜL-Əzizin haKimiyyəti dövründəKi Cinayətləri (1953-1964) 202

VƏHHABİLƏRin Feysəl İBN ədbül-Əzizin rəhbərliyi dövründəKi tədbirləri (1964-1975) 213

VƏHHABİLƏRin Feysəldən sonra İran islam inqilabIna qədər gördüyü işlər 225

İran islam inqilabInIn əzəmətli qələbəsindən sonra VƏHHABİLƏRin gördüyü işlər 228

Vəhhabilərin siyasi və hərbi tədbirlərinin araşdIrIlmasI 242

VƏHHABİLƏRin hüCumlarI və Səudilərin buna qarşı göstərdikləri reaksiyalar 244

MəKKə Əmirinin VƏHHABİLƏRlə aPardIğI mübarizə (1205-1220-Ci h.q) 245

1¹ Ticani, Seyyid Məhəmməd, “Həqiqi Əhli-sünnə”, Abbas Əli Bəratinin tərcüməsi, “Məarifi İslami” təşkilatı, Qum, payız, 1373-ci il, birinci cild, səh.37

2 Dörd məzhəbdə olan sünnülərin üsuli-dində və əqidə üsullarında bir-birilə ixtilaflı olmalarına baxmayaraq, hamısı aşağıda qeyd olunan dörd mənbədən əldə olunan əsas şəriət hökmləri və əqidələr barəsində fikir birliyindədirlər:

1.Quran, 2.Hədis, yaxud sünnə, 3.Ümmətin icması, 4.Qiyas.

3 Xosrov Şahi, Seyyid Rza, “İslam məzhəb və firqələrinin zahir olma səbəbləri”, Tehran nəşriyyatı, 1341-ci il, birinci çap, səh.16

4 Ticani, “Həqiqi Əhli-sünnə”, səh.37-38

5 Xosrov Şahi, “İslam məzhəb və firqələrinin zahir olma səbəbləri”, səh.17

6 “Hədisi-ma” kitabının müəllifi Əhli-sünnə arasında hədis yazılması barəsində belə deyir: “Sonralar Əhli-sünnə adı ilə tanınan Bəni-Saidə səqifəsi tərəfdarları “Allahın kitabı bizə bəsdir!” sözünü əsas tutaraq əvvəllərdə hədis yazmırdılar.” Müdir Şanəçinin inancına görə: “Əhli-sünnənin hədisi 2-ci hicri əsrinin ortalarına qədər şifahi şəkildə nəql olunub. Onun istinadı da ravilərin hafizəsi idi. Çünki sünnülər ikinci xəlifə Ömər ibn Xəttabın etdiyi qadağan nəticəsində hədis yazıb kitab şəklinə salmadılar. Lakin Əhli-beyt (ə) bu əqidə ilə müxalif idi. Onlar hədislərin yazılmasına dair göstəriş verməkdən əlavə, hədisləri də bir yerə toplayıb saxlayırdılar. Şiələr arasında ilk dəfə Həzrət Əmirəl-mö`minin Əliyyibni Əbitalib (ə) bu işi görmüş və hədisləri bir yerə toplamışdır.”

“Hədisi-ma”, Əli Əkbər Musəvi, səh.26 və “Elmul-hədis”, Şanəçi, səh.47

1 “Şenaxti-Ərəbistan”, Vəliyyi-fəqihin həcc və ziyarət işlərindəki nümayəndəliyi, Məşhəd nəşri, bi.ta, bi.ca, səh.107-108

2 Əhli-hədisin mərkəzi əsas e`tibarı ilə Ərəbistan, xüsusilə Məkkə və Mədinə şəhərləri idi. Seyyid Davud Ağayinin yazdığı “Siyasət və hökumət dər Ərəbistani Səudi” kitabı, səh.31

Əbul-fəth Məhəmməd ibn Əbdülkərim Şəhristani, “Əl-miləlu vən-nihəl”, Seyyid Rza Naininin tərcüməsi, İqbal, bi.ca, deymah, 1350-ci il, birinci çap, səh.162

3 Vəliyyi-fəqihin həcc və ziyarət işlərindəki nümayəndəliyi, Həmin mənbə, səh.108

1 Xosrof Şahi, Həmin mənbə, səh.16

2 Şəhristani, “Əl-miləlu vən-nihəl”, səh.162

3 Xosrof Şahi, Həmin mənbə, səh.17

4 Həmin mənbə, səh.18

1 Əmir Əli, “Tarixi siyasi və ictimaiye İslam”, İrəc Rəzzaqi və Məhəmməd Məhdi Heydərpurun tərcümələri, Məşhəd, “Astani Qüds” nəşriyatı, 1371, səh.318

2 Həmin mənbə, səh.318

3 Şəhristani, “Əl-miləlu vən-nihəl”, səh.20

4 Həmin mənbə, səh.20

5 Əbdül-möhsün Mişkatül Dini “İslamda ideoloji istuplar fərqi”, “Məcəlleyi ədəbiyyat və ülumi insani”, Məşhəd, 2-ci nömrə, 1351-ci il yay, səh.509

1 Şəhristani, “Əl-miləlu vən-nihəl”, səh.129

2 Cə`fər Sübhani, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, “Nəşri Tövhid”, Qum, azərmah, 1371, birinci çap, 1-ci cild, səh.273

3 Vəliyyi-fəqihin həcc və ziyarət işlərindəki nümayəndəliyi, Həmin mənbə, səh.108

1 Həmin mənbə, səh.110

2 Həmin mənbə, səh.110

3 *Sünnülərin arasında əql və fəqahətin ziddinə hərəkatlar mövcud olduğu kimi, şiələrin arasında da bunun oxşarı olmuşdur. “Əxbarilik” nəzəriyyəsi ictihad və fəqahətin müqabilində olan bir məktəb kimi zühur etdi. Onlar Allahın kitabı və Peyğəmbər (s) sünnəsinin zahiri mə`nalarını inkar edir, əql və icmanı höccət bilmir və həm də ictihad və təqlidi haram hesab edirdilər. Əxbarilik Məhəmməd Əmin Əstərabadinin vasitəsilə 10-cu hicri əsrinin əvvəllərində tə`sis olunmuşdur. Əxbarilər də sünnülərin Hənbəli məzhəbi kimi yalnız sünnəni əsil və hökmlərin istixrac olunmasına qabil olan bir mənbə hesab edir və kitab, əql və icma kimi sair mənbələri qəbul etmirdilər.

Seyyid Mirağa Möhsininin “Nəqdi bər əxbarigəri” kitabından, səh.13

1 Həmin mənbə, səh.112

2 *Əhməd ibn Hənbəlin tərcümeyi-halına nəzər yetirdikdə, aydın olur ki o, öz təfəkkürünü elə bir vaxtda təqdim edirdi ki, artıq Abbasi xəlifələri əməvilərin yerinə keçərək qüdrəti əllərinə almışdılar. “Təhqiq dər tarixi fəlsəfə və məzahibi Əhli-sünnə” kitabının müəllifi bu dövrün ictimai və mədəni şəraiti ilə əlaqədar qələmə aldığı kitabının 184-185-ci səhifələrində belə yazır: “Abbasi xilafətinin başlanması ilə İslam mədəniyyətində böyük bir hərəkat və dərin dəyişiklik yarandı Müsəlmanların ideoloji və ictimai axarlarında böyük təkamül baş verdi. Müxtəlif İslam ölkələrində, xüsusilə İraqda, Misirdə, İranda hər bir əqidəvi, fiqhi, tarixi mövzularda mütəkəllimlər, fəqihlər, tarixçilər və müxtəlif məsələlərdə təhqiqat apardılar. Nəticədə İslam ölkələrində müxtəlif fiqhi məzhəblər və təriqətlər yarandı.

3 “Böyük İslam Enskilopediyası”, Kazim Musəvi Bocnurdinin nəzarəti altında, Tehran, 1373, 6-cı cild, səh.718

4 “Danişnameyi İran və İslam”, Ehsan Yarşatirin nəzarəti altında, “Bonqahi tərcümə və kitab” nəşriyyəsi, Tehran, 1357, 9-cu cild, səh.1240

1 Dehxuda Əli, “Lüğətnamə”, İntişarati daneşgahe Tehran, 1325 hicri-qəməri, 1-ci çap, səh.1291

2 “Danişnameyi İran və İslam”, 9-cu cild, səh.1240

3 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-ci cild, səh.719

4 Məşkur, Məhəmməd Cavad, “Tarixi şiə və firqəhayi islami”, Tehran, 1362, səh.102

5 Fəzai, Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.187

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.718-719

2 Ehsan Yarşatir, Həmin mənbə, səh.124

3 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.719

4 Həmin mənbə, səh.719

5 Ehsan Yarşatir, Həmin mənbə, səh.1240

6 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.203

7 Ehsan Yarşatir, Həmin mənbə, səh.1240

1 Həmin mənbə, səh.1241

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.720

3 Əmir Əli, Həmin mənbə, səh.318

4 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.720

1 Həmin mənbə, səh.720

2 Cə`fər Sübhani, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.276

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.720

2 Ehsan Yarşatir, Həmin mənbə, səh.1242

3 Mübəlliği Abadani, Əbdüllah. “Tarixi ədyan və məzahibi cahan”, “Məntiq” (Sina) İntişaratı, Qum, yay, 1373, 1-ci çap, 3-cü cild, səh.1193

1 Nas Can, “Tarixi camieyi ədyan”, Əliəsğər Hikmətin tərcüməsi, “İslam inqilabı İntişaratı”, Tehran, 1370, 4-cü çap, səh.754

2 Sübhani, Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.277

3 Həmin mənbə, səh.277

1 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.191

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.721

3 Həmin mənbə

4 Həmin mənbə

1 Həmin mənbə, səh.722

2 Ehsan Yarişatir, Həmin mənbə, səh.1242-1243

1 Məşkur, Həmin mənbə, səh.104

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.722

3 Həmin mənbə

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, səh.722-723

1 Həmin mənbə, 6-cı cild, səh.624

2 Həmin mənbə

3 Həmin mənbə, 6-cı cild, səh.728

1 Həmin mənbə

2 Həmin mənbə

3 Həmin mənbə

1 Həmin mənbə, səh.729

2 Həmin mənbə

3 * İbn Hənbəl öz dini əqidələrini Qur`anın və hədislərin zahirini heç bir yozum və təfsir olmadan götürür, hər növ təzə mətləbdən və kəlami bəhsdən uzaq olurdu. Buna görə də Hənbəli məzhəbinin fəqihləri və mütəkəllimləri ibn Hənbəldən sonra İslam məzhəbləri arasında ən çox sünnətə riayət edən yenilikliklə və dini əqidələrdə istidlallarla müxalif idilər. İbn Teymiyyə, onun şagirdi ibn Qəyyim Coziyyə və ondan sonra vəhhabilərin rəisi Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Hənbəli məzhəbinin təəssübçü dini təfəkkürü və sünnətə yönələn üslubuna tabe oldu.

“Münazirati imam Fəxr Razi” kitabından, Yusif Fəzailin tərcüməsi, səh.206

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.129-130

1 Həmin mənbə, səh.726 728

2 Fəzai, Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.207

1 Həmin mənbə, səh.208-209

2 Cə`fər Sübhani, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.279-280

3 *4-cü hicri əsrinin əvvəllərində İraqda və Bağdadda mürtəce fikirli hənbəllilərin güclənməsinin amillərindən biri mö`təzilə firqəsinin əqli və istidlali məktəbinin məğlub olması idi. Bu da Mütəvəkkil Abbasinin xilafəti dövründən başlanmışdır. Mütəvəkkil əshabi-hədisin və Əhli-sünnənin avamcasına və ümumi mə`nasında onlarla bir fikirdə olmayan sair islami məzhəb ardıcılları ilə (əsasən mö`təzilə və şiələrlə) mübarizə edir, onları tə`qib edərək işgəncəyə mə`ruz qoyurdu. Buna görə də İslam firqələri arasında ən çox təəssübkeş, ciddiyyətli və sünnəyə həddindən artıq meyl edən hənbəli məzhəbi ardıcılları o zamanda Hənbəlilərdən başqalarına maneçilik törədirdi.

“Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.208

1 Ənsari Lari, Məhəmməd İbrahim, “Pişineyi siyasi və fikriye vəhhabiyyət”, bünyadi məarifi İslami, Qum, mehrmah, 1369, səh.25

2 Məşkur, Həmin mənbə, səh.169

3 Mişkatud-dini, Həmin mənbə, səh.509

4 Ənsari Lari, Məhəmməd İbrahim, Həmin mənbə, səh.23

1 Fəqihi, Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati-Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.20

2 Həmin mənbə, səh.20 21

3 Mişkatut-dini, Həmin mənbə, səh.510

1 Həmin mənbə

2 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati-Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.21

3 Həmin mənbə

1 Ənsari Lari, Məhəmməd İbrahim, “Pişineyi siyasi və fikriye vəhhabiyyət”, səh.24

2 *Sələfi adlı bir məzhəbi seçmək bid`ətdir ki, bundan əvvəl onun misli görünməmişdir. Ramazan Əl-bəvəti bu mətləbi qeyd etməklə buna işarə edir ki, vəhhabi məzhəbi ilə Misirdəki “dini islahat də`vəti” arasında bə`zi müştərək cəhətlər var. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir: bid`ətlərlə, xurafatlarla müharibə, xüsusilə vəhhabi məzhəbinə tabe olan sufilərin bid`əti. Onlar sələf və sələfi kəlmələrini öz məzhəbləri üçün təbliğ edir, bununla da camaata demək istəyirlər ki, vəhhabi məzhəbinin təfəkkür və düşüncələri Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın malik olduğu əqidələrlə məhdudlanmır, əksinə “bunların hamısı sələflərə qayıdır!” (Rəmazan Əl-bəvəti, “Sələfiyyə, bid`ət, məzhəb”, səh.259-260). Biz sonrakı bəhsdə, vəhhəbiyyətin banisi barəsində söhbət edərkən sələfiyyə və onun ardıcılları barəsində daha çox bəhs edəcəyik.

1 Rəmazan Əl-bəvəti, Məhəmməd Səid. “Sələfiyyə bid`ət ya məzhəb”, Həsən Sabirinin tərcüməsi, “Astani qüdsi Rəzəvi”, Məşhəd, 1373, 1-ci çap, səh.277

2 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.211

3 Həmin mənbə, səh.148

1 Yaqutun dediyinə görə, Hərran şəhəri Misirin bir qəsəbəsidir və Şam-Musil-Roma yolu üzərində (kiçik Asiyada) Cülab adlı şəhərin kənarında yerləşir. Oradan Ruha (Urfe) şəhərinə qədər bir günlük, Rüqqə şəhərinə qədər isə iki günlük yoldur. Hərran hal-hazırda Türkiyənin xarabalığa dönmüş şəhərlərindəndir. Keçmiş dövrlərdə çox əzəmətli mədəniyyətə malik olan bir şəhər olmuşdur. (“Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.171)

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 6-cı cild, səh.171-172.

1 Şəmsəddin Əbul Fərəc Əbdürrəhman ibn Məhəmməd Əhməd ibn Məhəmməd ibn Qüdamə Ali-Qüdamın ilk şəxsidir ki, 664-cü hicri-qəməri ilində (1266-cı miladi) Dəməşqdə hənbəlilərin qazül-qüzatlıq vəzifəsini öhdəsinə almışdı. O, hənbəli məzhəbinin rəyasətini və Əşrəfiyyənin “Darul-hədis” mədrəsəsinin şeyxliyini öhdəsinə almışdı. Təqiyüddin İbn Teymiyyə və Məcduddin İsmail ibn Məhəmməd Hərrani onun şagirdlərindən idi. “Böyük İslam Enskilopediyası”, 2-ci cild, səh.90

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.172

3 Himməti, Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh 45-46

1 Peyğəmbəri-Əkrəmi (s) müdafiə etmək məqsədi ilə qələmə alınan bu kitabın əvvəlində yazılır: “Hər kəs Peyğəmbərə (s) nalayiq söz desə öldürülməlidir, istər kafir olsun, istərsə də müsəlman.” Bu kitabda elə mətləblər vardır ki, həm özünün, həm də vəhhabilərin əqidələri ilə aşkar təzad təşkil edir və onlara heç cür bəraət qazandırıla bilməz. Nümunə olaraq, o kitabın 93-cü səhifəsində qeyd olunur ki, “Peyğəmbərə (s), vəfatından sonra, onun sağlığında olduğundan daha artıq ehtiram qoyulmalıdır.” Halbuki, İbn Teymiyyənin özü və onun ideoloji şagirdi Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Peyğəmbərin (s) qəbrini ziyarət etmək üçün gedilən səfəri günah səfəri sayır və o Həzrətin (s) qəbrinin kənarında namaz qılmağı bütpərəstlik adlandırır! Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab həyasızcasına, aşkar şəkildə deyir: “Mənim əlimdəki bu əsa Məhəmməddən (s) yaxşıdır! Çünki o, ölmüşdür və heç bir tə`siri yoxdur, lakin mənim bu əsam indi faydalıdır, indi ondan istifadə edə bilirəm!” Doğrusu, görəsən insan bu cür təzadları necə yoza bilər?! (Doktor Həmayün Himmətinin yazdığı “Vəhhabigəri” kitabından, 115-ci, səhifəsinin vərəqaltı haşiyəsi)”.

2 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.46

1 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 3-cü cild, səh.20

2 Həqiqətdə bundan əvvəl Əbul Həsən Əş`ərinin şəxsi fikirlərə meyl üslubu Əhməd ibn Hənbəli özü üçün yaratdığı məqamdan aşağı salmışdı. Lakin 8-ci hicri əsrində Əhməd İbn Teymiyyə bir daha Əhməd ibn Hənbəlin əqidələrini və sələfəlik məktəbini onun dövründə mövcud olan məfhumla irəli çəkdi və diqət mərkəzində saxladı.

3 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.172

1 Himməti, Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.47

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.173

3 Qeyd olunmalıdır ki, hənbəlilər şiələri Rafizi, yə`ni dindən xaric olan, kafir və müşrük hesab edirlər. Buradan da İbn Teymiyyənin əqidəvi ardıcılları olan vəhhabilərin şiəçiliklə qəddar düşmən olmasının səbəbi aydın olur. Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab da vəhhabiyyətin banisi kimi şiəliyi rədd etmək üçün “Ərrəddu ələl-Rafizəti” adlı bir kitab yazmışdır.

1 Əhmədiyyə firqəsinin qəribə nümayişləri vardır. Onlar odun içinə girir, ilan əti yeyirdilər. İbn Teymiyyə inanırdı ki, onların işləri Kitab və sünnə ilə müxalifdir. Nəhayət onları gördükləri işdən çəkindirdi. (“Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.174)

Amma yuxarıda qeyd olundu ki, İbn Teymiyyə (o zamanda münasib şəraitin olduğuna görə) öz müxaliflərini monqolları himayə edib və havadarlıq etməsi damğası ilə öz yolu üzərindən götürürdü. Bu ittihamla müttəhim olunan qruplardan biri də Şeyx Əhməd ibn Rəfainin ardıcılları olan Əhmədiyyə firqəsi idi. İbn Teymiyyə onları rədd etmək üçün “Münaziratu İbn Teymiyyə əl-ələniyyətid-dücacilətil-bətaihiyyətir-rəfaiyyə” adlı kitab yazaraq onları rəfahiyyə və bətahiyyə adlandırmışdı. (Həmin mənbə, səh.47-48)

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.174

1 Səfuyiddin Hindi (644-715) imam Əbul Həsən Əş`ərinin məzhəbi barəsində ən bilikli adam idi. O, 705-ci hicri ilində Darus-səadətdə İbn Teymiyyə ilə elmi mübahisəyə başlayan ilk şəxs idi. (“Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 3-cü cild, səh.36)

2 İbn Teymiyyənin “Vasitiyyə” adlı kitabında aləmdə feyz vasitəsi olan fikirləri araşdırır. Vəhhabilərin də əqidələri belədir. Onlar da Allah ilə bəndələr arasında vasitə və ya vasitələrin olduğuna inancı küfr, şirk və bütpərəstlik hesab edirlər. (Himməti, “Vəhhabigəri” kitabının 116-117-ci səhifələrinin vərəqaltı haşiyəsi. )

3 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.48

4 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.174

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.48

1 İbn Teymiyyə “Minhacüs-sünnə” kitabını Əllamə Hillinin yazdığı “Minhacül-kəramə” kitabını rədd etmək üçün yazmışdır. Vəhhabilərin əndişə və tə`limlərinin əsil mənbəyi də məhz həmin kitabdır. Xüsusilə onda təvəssül, şəfaət, ziyarət, dua və sair kimi məsələlər barəsində söhbət gedir və bu da İbn Teymiyyənin fiqhindən əxz olunmuşdur. (Doktor Himmətinin “Vəhhabigəri” kitabının 119-cu səhifəsinin vərəqaltı haşiyəsindən)

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.49

2 Fəzai, “Təhqiq dər tarix və fəlsəfe məzhəbi əhli sünnə”

3 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.176

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.52

2 Fəqihi, Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.28-29

1 Kəmaluddin Zəmləkani 705-ci hicri ilində İbn Teymiyyə ilə elmi mübahisəyə başlayan ikinci şəxsdir. O “Əddürrətül-müfsiyə fir-rəddi əla İbn Teymiyyə” adlı kitabının müəllifidir.

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.177

2 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 3-cü cild, səh.42

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 3-cü cild, səh.177-178

2 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.53

3 Çahardəhi Nuriddin, “Vəhhabiyyət və rişehayi an”, sazimani çap və intişati fəthi, Tehran, payız 1363, 1-ci çap, səh.27

4 Dehxuda Əli, “Lüğətnamə”, səh.297

5 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.54

6 Həmin mənbə, səh.54-55

1 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.214

2 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.53

3 Həmin mənbə, səh.56

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, Həmin mənbə, səh.57

2 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati-Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.30

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.58

*Ali-Səud əmirlərindən Türki adlı birisi hər məscid üçün iki imam tə`yin etmişdi. Birini camaatın ümumi imam camaatı, digərini isə ticarətlə məşğul olduqlarına və peşələrinə görə namazın əvvəl vaxtında məscidə gələ bilməyənlər üçün nəzərdə tutmuşdu. Bununla istəyirdi ki, heç kəs öz namazını fürada şəkildə qılmasın, hamı camaat namazında iştirak etsin. (“Vəhhabilər” kitabının 31-ci səhifəsinin vərəqaltı haşiyəsi)

2 Həmin mənbə, səh.59

3 Qeyd etmək lazımdır ki, Allahın axirətdə görünəcəyinə e`tiqad İbn Teymiyyədən neçə əsrlər öncə mövcud olmuş və mürciədən bir qurupu da belə etiqada malik olmuşlar. Eləcə də bir qrup Allah üçün əzaların olmasına və Onun cism olmasına inanmışlar. (Fəqihi, Əliəsğər, “Vəhhabilər”, “İntişarati-Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.32)

4 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.60

1 Həmin mənbə, səh.63

2 Həmin mənbə, səh.70

1 Həmin mənbə, səh.71

2 Həmin mənbə, səh.73

3 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.218

1 Fəzai Yusif, “Münazirati-imam Fəxr Razi”, səh.217

2 Amuli Seyyid Möhsün, “Tarixçeyi-nəqd və bərrəsiye-vəhhabiha”, Seyyid İbrahim Ələvinin tərcüməsi, “Əmir kəbir” nəşriyyatı, Tehran 1365, səh.133

3 İbn Teymiyyənin şiələrə qarşı şiddətli təəssübə malik olduğu şeylərdən biri də Əhli-beytin (ə) fəzilətlərini inkar etmək idi. O, kitabının bir yerində belə yazır: “Hər kəs Əli ibn Əbitalib (rəziyəllahu ənh) kimi saleh şəxsiyyət, yaxud ölü və diri şəxslər barəsində həddini aşsa və onda bir növ müqəddəslik olduğuna inansa, yə`ni onu dünya işlərində tə`sirli bilib ondan kömək istəsə, belə şəxs tövbə etməlidir. Əks halda qətlə yetirilməsi vacibdir.” (“Münazirati imam Fəxr Razi” kitabının 219-cu səhifəsindən)

1 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.221-222

2 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.75

3 Dehxuda Əli, “Lüğətnamə”, ibn Qəyyim kəlməsində

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, səh.498-499

1 Həmin mənbə, səh.499

2 Himməti, Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.76

3 Həmin mənbə, səfh9

4 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, səh.494

1 Demişlər ki, Əmir İzzuddin Abikin rəhbərliyi ilə Şamın həcc karvanında bir çox fəqihlər və mühəddislər də onlarla yanaşı idi. (“Vəhhabigəri”, Himməti, səh.77)

2 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.77

3 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, səh.499

4 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.77

5 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, səh.499

6 O, fiqhi məsələlərdə Dəməşqin şafei qazil-qüzatı Təqiyuddin Səbki ilə ixtilafa düşdü. Lakin onların işləri heç vaxt ciddi mübarizəyə gətirib çıxarmadı. Bir dəfə müsabiqədə mühəllilin varlığı barəsində idi ki, (iki nəfərlik müsabiqədə iştirak edən üçüncü nəfər mühəllil adlandırılır. O, müsabiqədə iştirak edir, amma heç bir məbləğdə pul ödəmir.) İbn Qəyyim, İbn Teymiyyə kimi nəzər verdi və dedi ki, bu müsabiqədə mühəllilin varlığına ehtiyac yoxdur. Qazil-qüzat onu çağırdı və çarəsiz qalaraq əksəriyyətin rə`yinə tabe oldu. Bir qədər sonra bir daha təlaq barəsində İbn Teymiyyənin tə`limatlarına müvafiq olan bir neçə fətva verən Səbki ilə ixtilafa düşdü. Əmir Seyfuddin ibn Fəzl Bədri onunla rəqibini barışdırdı (“Vəhhabigəri” kitabından, 77-78-ci səhifələr).

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.78

2 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, səh.500

3 Həmin mənbə, səh.500

4 Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, s səh.500

1 Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, səh.500

2 Həmin mənbə, səh.501

1 Böyük İslam Enskilopediyası”, 4-cü cild, ssəh.51

2 Həmin mənbə

1 Həmin mənbə

1 Himməti Həmayun, “Vəhhabigəri”, səh.78-80

2 İbn Əbdül-Hadinin vəziyyəti və əhvalı barəsində çox az mə`lumat vardır. O da, ümumiyyətlə, ərəb dilindədir. Aydındır ki, onların araşdırılması çox vaxtı və geniş tədqiqatları tələb edir. Lakin bu sülalə barəsində “Böyük İslam Enskilopediyası”nın 2-ci cildində (87-95-ci səh.) qeyd olunan mə`lumatlara diqqət yetirməklə onun Ali Qüdamə ilə bağlılığını anlamaq olar. Qeyd olunmalıdır ki, o mənbə Ali Qüdamənin keçmiş tarixinə qısa bir nəzər saldıqdan və onun məşhur şəxsiyyətlərinin adını qeyd etdikdən sonra iki səhifədə ibn Əbdül-Hadinin (Ali Qüdamın bir şaxəsidir) məhşur şəxsiyyətlərindən söhbət açılır. Özü də bu sülalənin məşhur şəxsiyyətlərinin adına və necə, harada və kimdən hədis eşitməklərinə işarə olunmuşdur. Amma onların tarixi keçmişləri, mühüm tədbirləri, hənbəli fiqhindəki tə`sirləri və o fiqhi yaymaları qətiyyən araşdırılmamışdır.

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 2-ci cild, səh.87-88

1 Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi-vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, tərcüməçi Əli Dəvani, Sazimani çap və İntişarat vizarəti fərhəng və irşadi İslami, Tehran, 3-cü çap, qış 1368, səh.115

1 ^{“Ən`am” surəsi 145-ci ayə}

1 Fəqihi, Həmin mənbə, səh.24

2 Sələfi və sələfilik barəsində sonradan söhbət olunacaq.

3 Behişti Əhməd. “Şəxsiyyət və əndişehayi Kaşiful-ğita”, kanuni nəşri əndişeyi islami, Qum, 1370, 1-ci çap, səh.52

1 Əl-əmin Möhsün. “Tarixçe və nəqd və bərrəsiye əqaid və amali vəhhabiha”, tərcümə Seyyid İbrahim Seyid Ələvi, İntişarati Əmir Kəbir, Tehran, 1365, səh.115-117

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.19-24

1 Əlbuti, Həmin mənbə, səh.16

2 Nəcd Ərəbistan yarımadasının böyük bir ərazisini əhatə edir ki, hal-hazırda onun bir qismi Səuddiyyə Ərəbistanın əzarisindən hesab olunur. Nəcd «uca və yüksək bir yer» mə`nasındadır. Nəcd diyarı ətraf nahiyələrdən üstün olduğuna görə belə adlandırılmışdır. Nəcdin mərkəzi Səudiyyə ölkəsinin rəsmi paytaxtı olan Riyaz şəhəridir. Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.137

1 Əmini Məhəmməd Hadi. “Tarixi Məkkə” (Möhsin Axundinin tərcüməsi), dəftəri fərhəngi İslami, Tehran, 1372, 1-ci çap, səh.165

2 Rəzəvi Seyyid Mürtəza, “Bərgi iz cinayati vahhabiha”, Əli Ziyaninin tərcüməsi, Sazimani təbliğati İslami, 1368, 1-ci çap, səh.17

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.119-120

2 Həmin mənbə, səh.118-119

3 Həmin mənbə, səh.119

1 Qeyd olunmalıdır ki, əfqanlıların İrana hakim olmasından və Səfəvi silsiləsinin süquta uğramasından sonra Nadir şah əfqanlıları İrandan çıxarmaq və nəhayət özünün qüdrətə çatmaq arzusunu həyata keçirmək üçün canını əfqanlılarla müharibədən qurtaran bir Səfəvi şahzadəsindən istifadə etdi və onu yenidən təşkil etmək qərarına gəldi. Bu barədə əlavə mə`lumat almaq üçün İranın Səfəviyyə əsrinin axırları və Əfşariyyənin əvvəllərindəki tarixinə müraciət edə bilərsiniz.

2 Hairi Əbdül-Vəhhab, “İran və cahani islam” Astani Qüdsi Rəzəvi nəşriyyatı, Məşhəd, 1368, 1-ci çap, səh.74

3 Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın dövründə Fars körfəzi və orta şərq ölkələrində istismarçı qüdrətlərin hüzuru barəsində 2-ci fəsildə ətraflı söhbət olunacaq.

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.129-130

2 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.247

1 Əmini Məhəmməd Hadi. “Tarixi Məkkə” (Möhsin Axundinin tərcüməsi), səh 171-172

1 Zeyni Dehlan Seyyid Əhməd. “Fitneyi-vəhhabiyyət”, Hamayun Himmətinin tərcüməsi, Məş`ər nəşri, bi-ta, bi-ca, səh.12

2 İbn Teymiyyənin fikirlərinin Şamda və onun ətraf məntəqələrində müvəffəqiyyət qazana bilməməsinin səbəbi həmin məntəqələrin elmi mövqeyi idi. Məhəmməd ibni Əbdül-Vəhhab da bu nahiyyələrdə əslində İbn Teymiyyənin fikir və rə`yləri olan öz nəzəriyyələrini əməli olaraq həyata keçirə bilmədi (əslində onun xammalı İbn Teymiyyənin fikirlərindən ibarət idi). Onun öz də`vətini aşkar etməsi ilə əlaqədar Nəcddəki müvəffəqiyyətləri barəsində sonralar söhbət edəcəyik.

3 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.225

4 Şeyx Məhəmməd və onun ardıcılları tövhid kəlməsinin və “la ilahə illəllah”ı elə mə`na edirlər ki, özlərindən başqa heç bir tövhidçi qalmır. Onlar deyirlər ki, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab tövhidə də`vət edirdi. Hər kəs onun dediyi tövhidi qəbul etsəydi özü və mal-dövləti amanda olardı. Əks halda malı başqalarına mübah saylırdı (Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.161-164)

1 Əl-əmin Seyyid Möhsün, “Kəşfül-irtiyab” Seyyid İbrahim Ələvinin tərcüməsi, İntişarati Sepeher, Tehran, 1367, 3-cü çap, səh.6.

2 Çahardəhi, yenə orda, səh.231

3 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.120-121

4 Həmin mənbə, səh.120

1 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.226

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.151

2 Həşv – artıq sözləri, mövzuya dəxli olmayan sözlər, eyni fikri müxtəlif şəkillərdə təkrar etmə.

1 Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha” səh.21-22

2 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.227

3 Vəhhabi firqəsinin sair müsəlman tayfalarına, xüsusilə on iki imam şiələrinə tutduqları iradlar müqəddəs İslam şəriəti tərəfindən qadağan edilməmişdir və onu heç bir cəzası yoxdur. Vəhhabilər bu kimi işlər barədə hər hansı bir hökm versələr Allahın kitabı və Peyğəmbərin (s) sünnəsinin əksinədir və hətta bid`ətdir də! Yə`ni dində olmayan bir şeyi dinə daxil etmək və elm olmadan hökm verməkdir. Bu ehtimalla onların dedikləri şeylər dini yönə malik olsa da belə ona dini ənənə hesab etmək olmaz. Buna əsasən, vəhhabilərin əməli müqəddəs şəriətdə tə`kidlə qadağan edilən işlərdəndir və mö`min şəxs də, Allahın kitabı, Peyğəmbərin (s) sünnəsi və səhabələrin üslubuna uyğun olan haqdan başqa əsasda hökm etməz. Deməli, hər kəs Allahın fərmanına müvafiq və “ma ənzələllah” (hər nə ki, Allah nazil edib) əsasında hökm etsə onun Allahın fərmanı əsasında hökm verməkdən başqa bir çarəsi yoxdur. Əks halda Allahın hökm etdiyindən başqa əsasda hökm vermiş olur! (Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi-vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, səh.106 və 240)

1 Əsədi Məhmud. “Keyhani fərhəngi” aylıq jurnalı, şirkəti çap və İntişarati Keyhan, 1372, 105-ci nömrə, səh.45

2 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.283

3 Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab “Kəşfuş-şübəhat” risaləsində müsəlmanları 24 dəfədən artıq müşrik hesab etmiş, 20 dəfə kafir, müşrik, mürtəd, münafiq, tövhidi inkar edən, tövhid və Allah düşmənləri, İslam iddiaçıları, batil əhli, nadan və şeytanlar adlandırmış və həm də demişdir ki, nadan kafirlər və bütpərəstlər bu müsəlmanlardan ağıllıdırlar. Şeytan onların rəhbəri və onların başındadır (Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, səh.24-25)

4 Behişti Əhməd. “Şəxsiyyət və əndişehayi Kaşiful-ğita”, Kanuni nəşri əndişeyi islami, Qum, 1370, 1-ci çap, səh.93-94. Yuxarıdakı mətləbin izahında bu kitabda qeyd olunur ki, onlar “Fəcr” surəsinin 22-ci ayəsinin-