Vii. Uluslararasi

VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ

62

 

BOĞAZLAR MESELESİ 

Türk  Boğazları  ve  boğazlarla  ilgili  diplomaside,  ilgili  aktörler  arasında 

İngiltere  birinci  sırada  yer  almaktadır.  İngilizlerin  Türk Boğazları ile ilgili  politikaları 

19. yüzyıl  boyunca  devam  etmiştir.  Boğazlar,  İngiltere’nin  siyasî  ve  askerî

menfaatlerinin  muhafaza  edilmesinde  stratejik  bir  önem  arz  etmiş  ve  bu  durum 

ülkenin  dış  politikasını  belirleyen  en  temel  unsurlardan  birini  oluşturmuştur.  Fakat 

Lozan  görüşmelerine  gelindiğinde,  askeri  gerçekler  ve  mevcut  koşullar  itibari  ile 

Boğazların  Türk  kontrolü  altına  gireceği  hem  İngiltere  hem  de  İngiltere’nin 

müttefikleri  tarafından  çoktan  kabul  görmüştü.  Bundan  dolayı  bu  dönem 

diplomasisinin  üzerinde  yoğunlaştığı  konu,  Türkiye’nin  kontrolü  ve  hâkimiyeti 

altında  iken  ve  işgal  güçlerinin  bulunmadığı  bir  ortamda,  Boğazlardan  serbest 

geçisin  nasıl  sağlanacağı  ve  sürdürüleceği  konusudur.  Lozan  görüşmelerinin 

Boğazlarla  ilgili  bölümünün  temel  noktasını  da  bu  sorun  teşkil  etmiştir.  Lord 

Curzon’un  Lozan  görüşmelerindeki  boğazlar  meselesi  konusundaki  görüşmelerde 

temel  stratejisi,  boğazlardan  serbest  geçiş  prensibini  Türklere  kabul  ettirmek 

üzerine kurulmuş, müzakereler bu temel esas üzerinden yürütülmüştür (Yurdusev, 

2007: 207-209). 

İngilizlerin  temel  hedefi,  boğazlardan  serbest  geçişi  sağlamayı  çalışmakla 

beraber,  Sovyet  kontrolü  altındaki toprakların  yanı  başında  etkin  bir  tampon işlevi 

görebilecek  bir  Türk  devletinin  ortaya  çıkışını  kolaylaştırmaktı.  Sovyet-  Türk  ortak 

duruşunu  bozacak  her  şeyi  yapmak  gerekli  ve  meşru  görülüyordu.  Bu  maksatla 

İngiliz  delegasyonunun  başkanı  Curzon  Türklerle  doyurucu  bir  çözüme  vararak 

Bolşevikleri tecrit etmeyi amaçlıyordu (Gökay, 1998: 189). 

Aslında tarihte Çarlık Rusyası Akdeniz’e inmek istediği için boğazların açık 

olmasını  savunuyordu.  İngiltere  ise  bunu  önlemek  için  boğazların  bütün  savaş 

gemilerine  her  koşulda  kapalı  olmasını  savunuyor  ve  bu  amaçla  Osmanlı’yı 

destekliyordu.  Şimdi  ise  şartlar  değişmişti  ve  Bolşevik  Rusyası  zayıftı  bundan 

dolayı  İngiltere’nin  Karadeniz’e  çıkmasından  korkuyor,  bunu  engellemek  için 

boğazların  kapalı  olmasını  istiyordu.  Bu  defa  boğazların  açık  olmasını  isteyen 

devlet İngiltere idi (Akyol, 2008: 413). 

Sonuç  olarak  Uluslararası  Boğazlar  Komisyonunun  kurulması  ve 

Çanakkale ve İstanbul Boğazları’nın askerden arındırılması kararlaştırıldı. Boğazlar 

üzerine  sözleşme  taslağı  1  Şubat  1923’te  Konferans  tarafından  onaylandı.  Lozan 

Antlaşması’yla  aynı  gün,  24  Temmuz  1923’te,  imzaların  atıldığı  Lozan  Boğazlar 

Sözleşmesi’yle  Türkiye,  İstanbul  ve  Gelibolu  yarımadasında  bir  garnizon 

bulundurma hakkı kazanıyordu. Sözleşmenin 1. maddesinde ise şöyle deniliyordu: 

“Anlaşmanın  Yüksek  Tarafları  aşağıda  “Bogazlar”  genel  terimi  altında  toplanan 

Çanakkale Boğazı, Marmara Denizi ve İstanbul Boğazı’nda deniz ve hava yoluyla 

transit geçiş ve seyrüseferin serbest olduğu ilkesini kabul ve ilan ederler.” (Gökay, 

1998: 193). 

MUSUL SORUNU 

Musul  sorunu,  İngiltere’nin  fiili  savaşı  sona  erdiren  Mondros  Ateşkes 

Antlaşması’nı  imzaladıktan  sonra,  antlaşma  hükümlerini ihlal  ederek  bölgeyi  işgali 

ile  başlayan  ve  1926  Haziran’ına  kadar  dünya  devletlerinin  de  ilgisinin  eksik 

olmadığı  bir  ortamda  devam  eden  mesele  olarak  görülmektedir.  Ancak;  Musul 

sorununun  temelleri,  İngiliz  sömürge  siyasetinin  sonucu  olarak  19.  yüzyılın 

başlarında  atılmıştır.  Bu  dönemde  en  fazla  Müslüman  sömürgeye  sahip  olan 

---

VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ

63

 

İngiltere’nin  Ortadoğu  siyasetinde,  Hindistan  yolu  üzerindeki  Irak  ve  Arabistan’ın 

stratejik  önemi  son  derece  büyüktü. İngiltere  sınır ve ulaşım  güvenliğini  sağlamak 

ve refahının devamı için açık denizlerinin kontrolünü elinde bulundurması, Avrupa 

güç  dengesinin  korunması ve  dünya  petrol  politikasını  elinde  tutması  gerekiyordu 

(Keleş, 2007: 609). 

İngiltere,  Mezopotamya  toprakları  üzerinde  kurduğu  “Irak”  adlı  yapay 

devletin yaşaması için Musul Vilâyeti’nin gerekli olduğunu düşünüyordu. Bunun iki 

nedeni  vardı:  Birincisi,  Türkiye  ile  Irak  arasında  Irak  açısından  savunulabilir, 

güvenli  bir  sınırın  çizilmesi,  sınır  çizgisinin  Musul  vilayetinin  kuzeyindeki  dağlık 

bölgeden  geçmesini  gerektiriyordu.  İkincisi,  İngilizler  “Irak”  adıyla  kurdukları 

devletin  başına  “İngiliz  adamı”  olarak  bilinen  Şerif  Hüseyin’in  oğlu  Faysal’ı  kral 

olarak  geçirmişler  ve  burada  Hâşimî  ailesine  dayanan  Sünnî  ağırlıklı  bir  yönetsel 

yapı  kurmuşlardı.  Oysa  Irak  nüfusu  içinde  ağırlık  Şiîlerdeydi.  Musul  vilâyeti  Irak’a 

dâhil  edildiğinde  bile  Şiîlerin  Irak’ın  toplam  nüfusu  içindeki  payları  %60’a 

ulaşıyordu.  Musul  vilâyeti  Irak’tan  ayrıldığında  bu  oran  %75’e  yükseliyordu.  Bu 

denli  yüksek  bir  Şiî  baskısı  altında  kukla  Faysal  yönetiminin  ayakta  kalması  çok 

güçleşecekti.  Görüldüğü  gibi  İngilizlerin  amacı,  kritik  Türk-  Arap-  İran  üçgeninde 

Kürtleri  bölgesel  bir  emperyalist  silah  olarak  kullanmaktı.  Stratejik  Ortadoğu 

bölgesini  denetleyebilmesi  için  Batı’nın  orta  ve  uzun  vadede  Kürt  silahına 

gereksinimi olacaktı ( Kaymaz, 2007: 28-30). 

Musul  sorunu  direkt  olarak  İngiliz  çıkarları  ile  ilişkili  olmasından  dolayı, 

Curzon,  bu  konuda  konferansın  kesintiye  uğramasından  korkuyor ve  olabildiğince 

bundan  kaçınmak  için  büyük  bir  çaba  sarf  ediyordu.    İngiltere’de  iş  başına  yeni 

gelen  Başbakan  Bonar  Law  da  aynı  korkunun  etkisinde  kalarak,  İngiltere’nin 

Irak’tan tamamen çekilmesini istiyordu (Sonyel, 2003: 308). 

Fakat Curzon çeşitli metodlar uygulayarak sorunu kendi lehine çözmek için 

uğraş  veriyordu.  Uyguladığı  ilk  metod;  konferansa  bu  konunun  taşınmamasını 

sağlamaktı.  Curzon,  İsmet  Paşa’nın  en  güçlü  kozlarından  biri  olduğu  Musul 

Sorunu’nu  gündeme  getirerek  konferansa  daha  ilk  baştan  hâkim  olacağını  tahmin 

etmiş ve bu durumdan oldukça korkmuştu. Eğer İsmet 

Paşa bu taktiğe başvursaydı, İngiltere, dünya kamuoyu önünde, bencil bazı 

iktisadî  çıkarlar  peşinde  sömürge  kovalayan  bir  ülke  durumuna  düşecek  ve  doğal 

olarak  kınanacaktı.  Bu  tuzağa  düşmek  istemeyen  Curzon  en  önemli  siyasi 

meselelerin  tartışıldığı  “Ülke  Askerî  Sorunlar  Komitesi”  nin  başkanlığı  görevini 

alarak,  kendi  lehlerine  işleyecek  olan  bazı  konuları  öne  almak  suretiyle  tanzim 

edecektir.  İsmet  Paşa  da  bilerek  ya  da  bilmeyerek  Musul  Sorunu’nu  Londra’yı 

mahcup bırakacak açık bileşimlerde değil de, İngiliz Heyeti ile ikili ve çoğu kez otel 

odalarında  görüşmelerden  ele  almayı  tercih  edecektir.  Bunun  üzerine  27  Kasım 

günü  sabah  kahvaltısında  Curzon,  İsmet  Paşa’nın  ağzındaki  baklayı  çıkardığını 

müjdeleyecektir. Curzon’un beklediği bu kelime “Petrol”dür. Paşa, Türkiye’nin fakir 

bir  ülke  olduğunu  ifade  edecektir.  Curzon  ise,  Musul  sorununun  petrolle  ilgisi 

olmadığını,  bu  konunun  şirketlerle  özel  görüşmelerde ele  alınmasını tercih  ettiğini 

söyleyecektir. İsmet Paşa, Curzon’un teklifini kabul edecektir (Öke, 1995: 194). 

Daha  sonraki  süreçte  Türkiye  ve  İngiltere  arasında  ikili  görüşmelere 

başlanmış  fakat  bir  sonuç  alınamamıştır.  Çünkü  İsmet  Paşa,  her  ne  kadar 

Musul’un  tarihi  ve  kültürel  bağlarla  Türkiye’ye  bağlı  olduğunu,  nüfusun 

çoğunluğunun  Türk  ve  Müslümanlardan  oluştuğunu  bunun  için  bu  bölgenin 

Türkiye’ye  bağlanmasını  istediyse  de  İngilizler  bu  tezi  reddetmiş,  Musul’un 

---