Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Ostateczny wynik rozumowania był taki: mówiąc ściśle, nie ma dwóch rodzajów bytu, lecz jest tylko jeden, mianowicie idee. Przyjęcie nowego rodzaju bytu pocią-gnęło za sobą odwrócenie poglądu na byt, na realność: bo zwykły pogląd widzi realność jedynie w rzeczach, Platon zaś, wziąwszy za miarę realność idei, nie znalazł jej w rzeczach. Wydały mu się jedynie zjawiskami, nie bytem; tylko byt idealny wydał mu się naprawdę realny.

Idee i rzeczy, byt i zjawiska, aczkolwiek nierównej realności i doskonałości, jed-nakże są ze sobą związane. Sama wspólność nazw między rzeczami a ideami (np. "rzeczy piękne" a "idea piękna") wskazuje na ich związek. Rzeczy, nie dorównując ideom, są jednak do nich podobne; Platon tłumaczył to tym, że są zależne od idei; zależność ta nie jest natury przyczynowej, idee są nie przyczynami, lecz wzorami rzeczy. Mają niejako "uczestnictwo" w ideach i przez to przyjmują ich własności. Widzimy jakby "obecność" idei w rzeczach. Natura obu światów jest różna, ale układ ten sam; albowiem porządek realnego świata jest odwzorowaniem świata idei.

Jak mogło się to stać, że rzeczy są ukształtowane na wzór idei ? Wytłumaczenia można by szukać, porównując je z tworami człowieka, wykonywanymi przezeń wedle wzorów. Analogia każe przypuszczać, że i przyroda ma swoje wzory. Platon z czasem wytłumaczył tę analogię przypuszczeniem, że nie jest ona wytworem mechanicznym, lecz celowym tworem Bożym. Jak ludzie wykonywają swe dzieła mając przed sobą wzór w ideach, tak też Bóg na wzór idei stworzył świat.

3. NATURA IDEI. Idea jest bytem, ale -jakim? Fizycznym nie, bo idee uczestniczą w wielu rzeczach (np. ta sama idea piękna odpowiada niezliczonym rzeczom pięknym), a to w sferze bytu fizycznego nie jest możliwe. Ale nie są też bytem psychicznym, boć nie są myślami w duszach, lecz przedmiotami myśli. Kto pojmuje idee na podobieństwo rzeczy lub myśli, ten natrafia na trudności i absurdy; takie pojmowanie Platon wyklu-czał.

Jakże więc je pojmował? Gotowej, wykończonej teorii idei nie posiadał, choć całe życie nad nimi rozmyślał. Był pewien, że istnieją, że są powiązane logicznymi związkami, że tworzą hierarchię, ale na naturę idei sam ich odkrywca nie miał ani jasnego, ani usta-lonego poglądu. Można przypuszczać, iż miał tego świadomość i godził się z tym, widząc, że umysłowi ludzkiemu nie jest również jasna natura rzeczy, choć te bezpo-średnio są dane i każdemu znane; skądże więc idee, zaledwie odkryte, miałyby być od razu poznane do głębi?

Nasuwały się dwie możliwości: pojmować idee bądź w sensie logicznym, bądź w reli-gijnym. Jeśli nie są pokrewne znanej nam rzeczywistości, jeśli nie są ani fizyczne, ani psy-chiczne, to jedno z dwojga: albo są czymś "czysto idealnym", służącym jako wzór i miara dla poznania i działania, ale istniejącym jedynie dla umysłu, albo też są realnością, ale

nam niepojętą, nie ziemską, boską. Platon najczęściej opisywał idee w pierwszej interpre-tacji; ale mówił o nich także, że bytują w "nadniebiańskich miejscach" (co prawda w tych dialogach, w których głównie przemawiał przenośniami). Zapewne wahał się między obu interpretacjami, immanentną i transcendentną. Zresztą, więcej niż na samej teorii idei zależało mu na jej zastosowaniach psychologicznych, epistemologicznych, etycznych, politycznych, a te zastosowania były od interpretacji idei względnie niezależne.

II. NAUKA O DUSZY. 1. FUNKCJA BIOLOGICZNA DUSZY. Platon stworzył nowe po-jęcie duszy, tak samo jak stworzył nowe pojęcie idei. Wprawdzie nazwę "duszy" Grecy dobrze znali i przed nim, ale on dał jej nową treść. Przed nim filozofowie-przyrodnicy mieli duszę za rodzaj materii, orficy za nadziemskiego demona. Platon koncepcje te zmo-dyfikował i stworzył ich oryginalną syntezę.

Filozofowie-przyrodnicy widzieli w duszy czynnik życia: człowiek żyje, póki ją w so-bie posiada, a umiera, gdy ją traci. Pojmowali ją przy tym jako materię, tyle tylko że subtelniejszą od tej, z jakiej zbudowane jest ciało. Platon zachował ich biologiczne poj-mowanie duszy: również i dla niego była czynnikiem życia, bez którego ciało jest martwe. Życie zaś polega na tym, że istota, która je posiada, jest źródłem samorzutnego ruchu. I to właśnie stanowi istotę duszy: że jest tym, co się samo wprowadza w ruch.

Zachowując biologiczne rozumienie duszy, Platon przestał ją natomiast rozumieć materialnie. Dusza jest, właśnie jako czynnik życia, przeciwieństwem materii, bo materia jest z natury bezwładna, a dusza jest źródłem ruchu. Jest realna, ale nie mate-rialna. "W Platonie" - pisał Leibniz - "najdoskonalsze wydaje się mi to: że definiuje ducha jako substancję, która sama się porusza, swobodnie i samorzutnie działa, że trak-tuje go jako zasadę działania w przeciwieństwie do materii".

2. FUNKCJA POZNAWCZA DUSZY. Wczesna filozofia grecka nie uznawała poznania za funkcję psychiczną, lecz za funkcję ciała. W postrzeganiu widziała sprawę fizjologiczną, myśleniu zaś przypisywała tę samą naturę, jaką ma postrzeganie.

Platon zmienił ten pogląd. Boć nie całą naszą wiedzę zawdzięczamy narządom cie-lesnym; barwy postrzegamy oczami, dźwięki uszami, ale jakimż zmysłem postrzegamy byt, różność, tożsamość, podobieństwo i tyle innych własności, wspólnych przedmiotom różnych zmysłów? "Wydaje się" - pisał - "że dla nich nie ma odrębnego narządu, lecz dusza sama przez się ogląda wspólne własności we wszystkich rzeczach". Nie mając narządów zmysłowych dusza poznaje tu sama. Poznanie jest tu jej funkcją, a nie ciała. "Własności wspólne" nie ciało poznaje, lecz dusza; wobec zaś tego, że poznanie stanowi jedność, trzeba przyjąć, że dusza poznaje i we wszystkich innych wypadkach. Ciało i jego zmysły są dla duszy narzędziem poznania. Poznaje sama bezpośrednio, bądź pośrednio, posługując się tymi narzędziami.

Jednakże nie poznanie rzeczy, lecz idei przemawiało, według Platona, najdobitniej za tym, że poznanie jest funkcją duszy; bo idee znamy, choć ciało wcale z nimi nie ma i nie może mieć styczności. Platońskie pojmowanie duszy, które do jej funkcji biologicz-nej dodało funkcję poznawczą, było tedy związane z nauką o ideach.

Dla Platona dusza była przede wszystkim czynnikiem życia, ale przyznając jej funkcję poznawczą zrobił zasadniczy krok ku nowożytnemu pojęciu duszy.

3. FUNKCJA RELIGIJNA DUSZY. Żywe w Platonie uczucia religijne, w szczególności

pragnienie nieśmiertelności, spowodowały, że dalej jeszcze przekształcił pojęcie duszy, przypisując jej inną jeszcze rolę. Pragnienia nieśmiertelności nie zaspokoi wszak ciało, którego zagląda pośmiertna jest widoczna; jedynie mogłaby to uczynić dusza, która zdaje się opuszczać ciało z ostatnim tchnieniem. Jest więc zrozumiałe, że Platon w duszy dopatrywał się nieśmiertelnego pierwiastka w człowieku. A miał pod tym względem poprzedników: w mistycznych sektach religijnych, jak orficka, i w szkołach filozoficz-nych zbliżonych do tych sekt, jak pitagorejska. Tam pojmowano duszę jako istotę trwal-szą i doskonalszą od wszystkiego, co ziemskie, istotę zaziemską, boską, chwilowo tylko zamieszkującą ciało.

Takie połączenie biologicznych i poznawczych funkcji z zaziemską istotą pociągało za sobą niesłychane konsekwencje. Boć dusza, pojęta biologicznie i psychologicznie, choćby była niematerialna, miała łączność z ciałem: wprawiała ciało w ruch i przez na-rządy ciała własnego poznawała inne ciała. Jeśli natomiast była zaziemską istotą, to nie mogła być złączona z ciałem. Nie mogła odbierać spostrzeżeń, które wymagają narządów cielesnych; nie mogła też doznawać uczuć i namiętności, które również powstają przy udziale duszy. To, co w nowoczesnym pojęciu należy do spraw psychicznych, to zostało tu przepołowione: większa część zaliczona została do czynności ciała, a przy duszy po-zostało jedynie to, co dusza posiada "sama z siebie" bez 'udziału ciała. Z części, jakie Platon odróżnił w duszy - rozumnej, impulsywnej i zmysłowej - tylko rozumna mogła być zaliczona do "duszy samej".

Faktycznie więc Platon operował niejednym, lecz dwoma pojęciami duszy: szerszym i węższym. Pierwsze było oparte na rozważaniach biologicznych i psychologicznych, drugie na religijnych. Dusza w pierwszym znaczeniu obejmowała czynności zmysłowe, w drugim - była samym rozumem. Pierwsza była składnikiem materialnej przyrody, druga nie była niczym z tą przyrodą związana. Pierwsze pojęcie rozwinął wśród następ-ców Platona Arystoteles, drugie odnowił religijnie myślący schyłek starożytności, a roz-winęło chrześcijaństwo.

4. DUSZA A CIAŁO. Ujęcie duszy jako niematerialnej doprowadziło do ostrego prze-ciwstawienia jej ciału. Platonizm był nie tylko dualizmem idei i rzeczy, ale również dua-lizmem duszy i ciała. Ten dualizm wyrażał się w następujących tezach:

A) Dusza jest niematerialna.

B) Jest oddzielna od ciała, niezależna. Dusza i ciało, choć zespolone są w człowieku, istnieją wzajem niezależnie. Złączenie z ciałem nie jest dla duszy niezbędne. Platonizm podwójnie tedy wykraczał poza materialistyczny pogląd na świat: przez uznanie niema-terialnych idei i niematerialnych dusz.

C) W przeciwieństwie do ciała, które jest złożone z części, dusza jest niezłożona. Jeśli człowiek stanowi jedność, to dzięki swej duszy, a nie ciału. Niezłożona była zresztą jedynie dusza w węższym pojmowaniu Platona; gdy mówił o niej w znaczeniu szerszym, dzielił ją na dwie części, rozumną i zmysłową, a nawet na trzy: rozumną, zmysłową i, pośredniczącą między nimi, impulsywną.

D) Dusza jest doskonalsza od ciała. Dusza (oczywiście tylko rozumna) poznaje idee i upodabnia się do nich; przez to jest źródłem prawdy, dobra i wszystkiego, co cen-ne w człowieku. Przeto ciało nie może być uważane za równorzędny z nią składnik czło-wieka; ciało jest jej podległe, ona stanowi istotę człowieka. Człowiek - to dusza władająca ciałem.

E) Z wyższości duszy nad ciałem wynika, że złączenie ich jest dla duszy niekorzystne. Byłaby lepsza i szczęśliwsza, gdyby była wolna od ciała; ciało jest dla niej wię-zieniem i mogiłą. Ze śmiercią ciała zaczyna się dopiero prawdziwe życie duszy. Były to wierzenia, które dawno już głosili orficy i pitagorejczycy. Dawały one spirytualizmowi Platona specjalnie religijne zabarwienie.

F) Dusza w przeciwieństwie do ciała jest nieśmiertelna. Tej sprawie jako dlań naj-ważniejszej, a najsporniejszej, Platon poświęcił wiele swych myśli.

5. NIEŚMIERTELNOŚĆ DUSZY. Choć ciało ulegnie rozkładowi i zniszczeniu, dusza, jako niezależna odeń, może trwać dalej. Platon był przekonany, że nie tylko trwa dłużej od ciała, ale trwa wiecznie. Istnienie jej nie ma końca, a także nie ma początku; jest nie tylko nieśmiertelna, ale i odwieczna. Dla tego przekonania Platon szukał dowodów; poświęcił im jedno ze swych dzieł (Fedonon), a i w innych do tej sprawy powracał. Operował wszyst-kimi odcieniami swego pojęcia duszy, byle pomnożyć argumenty za jej nieśmiertelnością; poświęcał niższe części duszy, byle uratować nieśmiertelność dla duszy rozumnej. Oto niektóre z jego dowodów:

A) Pojęcie duszy związane jest w sposób konieczny z pojęciem życia; ponieważ zaś życie wyklucza śmierć, więc i dusza wyklucza śmierć. - W dowodzie tym dusza pojęta była biologicznie, jako zasada życia. Z tego dowodu wynika zresztą co najwyżej, że jeśli dusza istnieje i póki istnieje, może być tylko żywa., nigdy martwa.

B) Dusza posiada wiedzę wrodzoną, musiała więc zdobyć ją przed urodzeniem, istniała zatem przed urodzeniem. - Dusza była tu pojęta jako podmiot poznania. Dowód ten jest ważny tylko, o ile istnieje wiedza aprioryczna i o ile może być utożsamiona z wro-dzoną, a wrodzona z nabytą przed urodzeniem; a i tak dowodzi co najwyżej, że du-sza istniała przez pewien czas przed urodzeniem, ale nie, że wiecznie istniała i istnieć będzie.

C) Każda rzecz ginie od swoistego zła. Złem duszy jest niesprawiedliwość, niewstrzemięźliwość, tchórzostwo, ciemnota; ale doświadczenie uczy, że te zła nie przyprawiają duszy o śmierć; zatem nic jej już o śmierć przyprawić nie może. - Tu dusza była pojęta jako zasada etyczno-religijna.

6. ESCHATOLOGIA. Platon stawiał - wzorem orfików - pytanie, dlaczego dusza, doskonała i wieczna, związana jest z ciałem niedoskonałym i znikomym. Odpowiedź dał etyczno-religijna, taką samą jak oni; przyjmował wraz z nimi, że a) dusza istniała pierwotnie bez ciała, b) zaciążył na niej grzech, c) dla odkupienia została złączona z cia-łem. Gdy win? odkupi, będzie znów wolna. Poznanie prawdy przez filozofię uważał za najpewniejszy środek wyzwolenia duszy z ciała.

Jak pojmował nieskończone dzieje duszy, czekające ją po opuszczeniu ciała? Nie-skończoność tę zapełniał bądź szeregiem prób i czynów, bądź niezmąconym szczęściem. Eschatologia Platona kusiła się o szczegółowe odmalowanie losów duszy: opisywała sąd pośmiertny, zamianę ciał, dawała nawet topografię miejsc, gdzie przebywają dusze po śmierci. Nawet w dialogach najtrzeźwiejszych, zajętych sprawami epistemologii czy poli-tyki, przerywał swe rozważania, by spojrzeć w perspektywę losów pozagrobowych. Był prototypem tych filozofów, którzy wiedzieli, że dla niektórych zagadnień, leżących im na sercu, nie można spodziewać się ścisłego rozwiązania, niemniej nie uważali za słuszne wyłączenia ich z filozofii. Przykład Platona oddziałał na losy filozofii, która poszła innymi torami niż nauka ścisła.

Przekraczając granice ścisłości Platon zachował jednak pełną świadomość, gdzie ta granica przebiega. Po opisie miejsc, w których przebywają zmarli, dodaje: "Żeby jednak wszystko zupełnie tak się działo, jak tu opisałem, tego rozsądny człowiek na pewno utrzy-mywać nie może", "ale warto mieć odwagę wypowiadania tych twierdzeń, gdyż jest to piękna odwaga". "Ty, Kalliklesie" - tak mówi w innym miejscu swej eschatologii - "masz to zapewne za babskie gadanie i niewątpliwie można by pogardzać takimi rozpra-wami, gdybyśmy mogli znaleźć coś lepszego i prawdziwszego".

Platon był uczonym, ale nie tylko uczonym. Gdzie nie mógł sięgnąć metodą naukową, tam próbował fantazji poetyckiej lub zdawał się na wiarę religijną. Specjalnie w jego poglądach na duszę zbiegły się motywy naukowe i pozanaukowe. A dokonane przez Pla-tona połączenie tych rozbieżnych motywów przetrwało długo w dziejach myśli europej-skiej. Niektórzy zaś z jego naśladowców kładli szczególny lub nawet wyłączny nacisk na motywy orfickie jego psychologii, nie mając zrozumienia, jakie miał Platon, dla granicy między nauką a mitem.

III. NAUKA O PRZYRODZIE 1. CELOWOŚĆ ŚWIATA. Przyrodą materialną Platon zajmował się najmniej, uważając ją za najpośledniejszy rodzaj bytu, pozbawiony tej do-skonałości, która cechuje idee i dusze. Ale gdy w późniejszym już wieku uczynił ją przed-miotem szczegółowszych rozważań, doszedł do wyników nadspodziewanie dla niej pozy-tywnych.

Platon był daleki od mechanistycznego pojmowania przyrody, cechującego filozofię Demokryta: w przyrodzie widział nie zbiór mechaniczny części i wytwór ślepej koniecz-ności, ale zespół organiczny, ułożony celowo i rozumnie. Choć jest materialna, ale ma pierwiastki idealne i duchowe. Pierwotnie, widząc niedoskonałość przyrody, przeciwstawił jej doskonałe idee, ale z czasem i w niej samej rozpoznał coś z doskonałości id ej. Musiały umacniać go w tym poglądzie odkrycia astronomiczne dokonane właśnie za jego życia przez uczonych pitagorejskich. Skoro Ziemia jest kulista, a szlaki planet okrężne, to znaczy, że we wszechświecie panują kształty najprostsze i najdoskonalsze i że harmonia jest zasadą jego budowy. Ciała niebieskie krążą po stałych i geometrycznie prawi-dłowych szlakach, a więc wszechświatem rządzi rozum i ład.

Mniemał, że własności przyrody są zrozumiałe tylko, gdy przyjmie się, iż jest zbudo-wana celowo. Cel, którego poszukiwanie uchodziło w czysto przyczynowym systemie Demokryta za przesąd i było całkowicie usunięte z nauki, u Platona stał się podstawową zasadą wyjaśniania przyrody. Celowość i rozumny ustrój świata kazały mu, jak pisał, wierzyć w istnienie bóstwa, które rozumnie zbudowało świat. I dla przedstawienia swego poglądu na przyrodę wybrał w Timaiosie formę religijną: opisu stworzenia świata. W nim, splatając wywód naukowy z mitem, wyłożył cel świata i jego urzeczywistnienie.

"Demiurg", czyli boski budowniczy świata, zbudował go powodowany dobrocią; doskonałość świata była mu celem i przeto uczynił go możliwie najlepszym. Dla-tego budując go wziął za wzór idee. Idee są przeto czynnikiem w powstaniu świata: Demiurg był jego przyczyną sprawczą, a one celową, czyli Demiurg był siłą twórczą, a one wzorem świata. Własności wzoru przeszły poniekąd na świat realny.

Stwórca uczynił świat żywym, uduchowionym i rozumnym, boć życie, duch i rozum lepsze są od martwoty i bezduszności; z podobnej racji uczynił go jedynym, jednolitym i części jego zespolił tak ściśle jak w żywym organizmie. Dał mu kształt najdoskonalszy ze wszystkich: kształt kulisty; dał mu ruch najdoskonalszy: ruch okrężny. Nie przypadek tedy ani mechaniczna konieczność, lecz cel świata - jego doskonałość - tłumaczy szczegóły jego budowy. Czas np. istnieje po to, by upodobnić świat do wiecz-ności, planety - bo potrzebne do miary czasu; żywioły są cztery, bo tyle członów ma doskonała proporcja; rośliny istnieją, by służyć za pokarm dla istot rozumnych, istoty żywe są celowe w każdym szczególe, celowa jest ich organizacja, ich kształty, funkcje ich narządów. W całości świat jest "widzialną, żywą istotą, obrazem twórcy, postrzegalnym bogiem, jest największy i najlepszy, najpiękniejszy i najdoskonalszy".

2. MATERIA. Świat musiał być stworzony z czegoś; musiała istnieć materia, z któ-rej został zbudowany. Była, obok Demiurga i idei, trzecią przyczyną świata: obok sprawczej i celowej była przyczyną materialną. Musiała tedy poprzedzić powstanie świata: świat ma początek, ale materia jest wieczna, tak samo jak Bóg i idee. Toteż świat, ściśle mówiąc, nie jest stworzony, lecz zbudowany z istniejącego już przedtem tworzywa.

Materia jest z natury bezkształtna, nieograniczona i nieokreślona, może natomiast przyjmować wszelkie kształty. Jest miejscem, gdzie realizują się kształty: to jedyne, co można o niej orzec, skoro nieokreśloność należy do jej natury. Gdy Demiurg dał tej nie-określonej materii określony kształt, wtedy powstał z niej wszechświat. Materia jest pier-wiastkiem nieboskim, przeto z niej jest wszystko, co jest we wszechświecie niedosko-nałością i złem. Za jej sprawą świat niecałkowicie jest celowy i zgodny z rozumem.

Była to zupełnie nowa koncepcja materii; dawniejsi filozofowie, którzy wyłącznie zaj-mowali się światem materialnym, nie myśleli odmawiać jej ani określoności, ani dosko-nałości. Skąd ta zmiana? Stąd, że idee i dusze Platon włączył do przyrody jako jej skład-niki. Po odciągnięciu tych składników dla materii została sama nieokreśloność i niedosko-nałość. Gdy dotąd pojmowano materię jako zespół konkretnych materialnych ciał, teraz stała się ona tylko abstrakcyjnym ciał składnikiem. To abstrakcyjne pojęcie materii nie pozostało własnością Platona; przeciwnie, rozwinięte przez Arystotelesa, utrwaliło się w filozofii na długie stulecia.

Dwa były tedy dla Platona - poza bóstwem - wieczne czynniki bytu: idee i materia. Idee są wiecznym bytem, materia zaś, jako nieokreślona, jest wiecznym niebytem. Świat realny, kosmos, nie jest natomiast wieczny: powstał, gdy Demiurg połączył idee z materią. Jako zaś połączenie bytu i niebytu, jest czymś "pośrednim między bytem a nie-bytem", jest połączeniem idealnych wzorów i materii, a więc doskonałości i niedoskonałoś-ci, celowości i konieczności.

3. DUSZA ŚWIATA. Demiurg stworzył świat możliwie najdoskonalszym; co zaś w nim jest mniej doskonałe, to jest wynikiem późniejszego pogorszenia się świata. Platon odwróci) porządek, w jakim na ogół i przed nim, i po nim pojmowano rozwój świata: dla niego doskonałość nie była wynikiem rozwoju, lecz jego początkiem. Świat nie postępuje, lecz cofa się. Pierwej stworzone zostały dusze, jako najdoskonalsze składniki świata, a potem dopiero ciała. Ciała, jako niedoskonałe, nie mogły być pierwotnym dziełem Bożym. Stworzone zostały po duszach i dostosowane do nich jako ich narządy. Są tedy tylko wtór-nym składnikiem świata, dusze zaś są jego składnikiem pierwotnym.

Dusze znajdują się nie tylko w ciałach organicznych. Więc przede wszystkim pla-nety mają dusze. Platon przejął pogląd pitagorejskich uczonych, że krążą one w pustej przestrzeni, ruch więc ich nie jest powodowany przez działanie z zewnątrz, lecz musi

mieć źródło w nich samych. Źródło zaś samorzutnego ruchu jest właśnie tym, co nazy-wamy duszą.

Podobnie też i wszechświat jako całość nosi w sobie źródło ruchu, więc - posiada duszę. Brzmi to jak czysta bajka: faktycznie zaś było zastosowaniem szerokiego, a ob-cego nam pojęcia duszy. Bo "dusza planet" i "dusza wszechświata" - to oczywiście nie dusza w węższym rozumieniu Platona, nie dusza rozumna, właściwa jedynie człowiekowi, ale dusza w znaczeniu szerokim, jako zasada ruchu i życia. W tym sensie dusza - a nie materia - jest podstawowym pojęciem Platońskiej filozofii przyrody. Dusza wszechświata daje mu ruch regularny i życie, kształt i ład. Ta koncepcja świata była naj-ostrzejszym przeciwieństwem atomistyki, która rozbijała świat na nieskończoną ilość martwych i wzajemnie niezależnych części.

Moralny punkt widzenia, wprowadzony przez Sokratesa do rozważania spraw ludzkich, Platon przeniósł i na przyrodę. Badając zjawiska przyrody szukał dla nich nie tylko przyczyn, lecz także celów; przyjąwszy, że świat jest "najpiękniejszym z tworów", dedukował z tego założenia "wedle pojęć i liczb" jego własności. Jak Demokryt był kla-sycznym przedstawicielem mechanistycznego, tak Platon finalistycznego pojmowania przyrody. Wielkie odkrycia przyrodnicze jego czasów, wykazujące ład i harmonię świata, zdawały się upoważniać do takiego pojmowania. Postawa religijna uczyniła zeń wroga atomistyki i wszelkiej mechanistycznej teorii; był przekonany, że w świecie musi być miejsce dla wolnych i wiecznych dusz i że fałszywa jest każda teoria, która się z tym nie liczy.

W dziedzinie przyrody Platon nie poruszał się tak swobodnie jak w rzeczach etycz-nych i logicznych; więcej tu niż gdzie indziej korzystał z pomysłów cudzych. Niemniej i tu stworzył własną syntezę, przesyciwszy pomysły starych przyrodników orficką wiarą w wyższość ducha, pitagorejską nauką o harmonijnym ustroju kosmosu, Sokratesowskim przekonaniem o wadze praw moralnych i własną doktryną bytów idealnych, które istnieją poza światem, ale światu służyły za wzór. Idealizm Platona polegał pierwotnie na twier-dzeniu, że obok rzeczy realnych istnieją idee; podobnie też jego spirytualizm - że obok rzeczy materialnych istnieją dusze. Ale rozważania nad przyrodą skłoniły go do poglądu, że idee istnieją nie tylko obok rzeczy, ale są także odwzorowane w rzeczach; a tak samo, że dusze istnieją nie tylko obok materii, ale też stanowią istotny składnik całej materialnej przyrody. Było to rozszerzenie i wzmocnienie idealizmu i spirytualizmu: teorie, które obowiązywały tylko poza granicami materialnego świata, zostały rozciągnięte i na niego; straciwszy swój dualistyczny charakter filozofia Platona stała się powszechnym idealiz-mem i spirytualizmem.

IV. NAUKA O POZNANIU. 1. POZNANIE ROZUMOWE. Teoria poznania, pierwotnie traktowana przez Greków ubocznie przy teorii bytu, u Platona zajęła równorzędne z nią miejsce. Formalnie postawił pytanie: co to jest poznanie? i jedno z dzieł swych (Teajteta) całkowicie rozważaniu tego pytania poświęcił.

Pierwotną grecką koncepcją było, że poznanie jest to postrzeganie: rzeczy można poznać tylko przez zetknięcie się z nimi za pomocą zmysłów. Platon tę koncepcję odrzucił. Odrzucenie jej było konsekwencją teorii idei - bo zgodnie z nią poznanie ma obejmować idee, postrzeganie zaś zmysłowe oczywiście nie nadaje się do poznawa-nia idei. Jeżeli w ogóle można poznać idee, to jedynie myślą, a nie zmysłami. "Rzeczy można widzieć, ale nie można o nich myśleć, o ideach zaś można myśleć, ale nie można ich widzieć". Podobnie jak istnieją dwa rodzaje bytu: idee i rzeczy - tak też i dwa ro-dzaje poznania: rozumowe i zmysłowe.

Jednakże ta odpowiedniość bytu i poznania nie jest zupełna. Platon doszedł do prze-konania, że zmysły nie tylko nie sięgają idei, ale też nie wystarczają do poznania rzeczy. Musi tu z nimi współdziałać myśl.

Zapewne, aby poznać rzeczy, trzeba je widzieć, słyszeć czy ich dotykać. Ale niektóre postrzeżenia, np. postrzeżenia kształtów, wzywają, jak Platon powiada, na pomoc myśl. Co więcej, nie wszystkie własności rzeczy dadzą się postrzec zmysłami. Barwy poznajemy oczami, dźwięki uszami; ale różność, jaka zachodzi między barwą a dźwię-kiem, nie jest widziana ani słyszana; tak samo tożsamość, liczba i wiele innych własności "wspólnych". Nie posiadamy dla nich właściwego organu zmysłowego; pozostaje więc przyjąć, że "dusza sama przez się ogląda we wszystkich rzeczach te wspólne własności", że poznaje się myślą, a nie zmysłami.