Władysław tatarkiewicz

zasadach danych przez Marksa i Engelsa. W tym sensie mówi się u nas o leninizmie jako

marksizmie epoki imperializmu i rewolucji proletariackich".

Josif Wissarionowicz Stalin (1879-1953) w pracy O materializmie dialektycznym i

historycznym dał syntetyczne sformułowanie marksizmu-leninizmu. Przede wszystkim zaś rola

jego w filozofii polegała na tym, że jako przywódca polityczny sprawił, iż mark-sizm-leninizm

został w Związku Radzieckim przyjęty powszechnie i bez zastrzeżeń.

Ta unia filozofii z polityką miała w szczególności dwie konsekwencje. Z jednej strony,

filozofia w Związku Radzieckim' otrzymała pozycję silniejszą niż w jakimkolwiek innym kraju.

Z drugiej zaś, otrzymała charakter polityczny, partyjny, jednolity: marksizm--leninizm ustalił

się w Związku Radzieckim tak powszechnie, że podobnej powszechności nie zna historia

filozofii.

POGLĄDY, l. ŻYCIOWY CHARAKTER FILOZOFII. Ogromna większość filozofów chciała

filozofii obiektywnej, bezstronnej, bezpartyjnej. Marksizm patrzył na to inaczej: filozofię taką

miał za fikcję. Czy kto chce, czy nie chce, myśl jego jest wyrazem klasy, do której należy.

Nawet w naukach pozornie najbardziej bezosobistych człowiek myśli tak, jak to jest w jego

interesie. W teorii poznania jest to nie inaczej niż w ekonomice. Sama idea bezpartyjności jest

tworem pewnej klasy: jak pisał Lenin, „bezpartyjność jest ideą burżua-zyjną, a partyjność

socjalistyczną".

Taki stan rzeczy jest nie tylko konieczny, ale także pożyteczny; bo świadomość klasowa i

przynależność partyjna przyczyniają się do poznania prawdy: bo nic jej tak nie ujawnia, jak

doświadczenie praktyczne, jak praktyka życiowa, a już szczególniej polityczna, wielkie

zmagania społeczne. One najlepiej ukazują prawdziwą naturę rzeczywistości. Dlatego

marksizm-leninizm wiązał teorię z praktyką, a nawet dawał przewagę praktyce. Praktyka jest

tak samo źródłem poznania, jak jest jego celem. Nauki wyrastają z życia i są na to, by służyły

życiu.

Dla materializmu dialektycznego, tak samo jak dla socjalizmu, istotna była walka, zmaganie

się przeciwieństw; wszystko we wszechświecie zmaga się ze sobą, siły przyrody tak samo jak

klasy społeczne. Lenin w filozofii, tak samo jak w polityce, był zwolennikiem walki i wrogiem

kompromisu; i w filozofii liczył się tylko ze stanowiskami krańcowymi;

inne są złe już choćby dlatego, że nie nadają się jako narzędzia życia, polityki i walki.

256

2. REALNOŚĆ l POZNAWALNOŚĆ ŚWIATA. Pierwszą tezij marksi/mii-lenini/mu w teorii poznania było. że

to. co poznajemy • rzeczywistość, byl. prz\roda. materia. rzec/.\, przedmioty czy jakkolwiek je nazwiemy

--jest realne, istnieje od nas niezależnie. Nic jest tworem myśli, jak chcą idealiści.

Drugą lezą byto. że rzeczywistość tę możemy poznać, ująć mysia. Wiemy nie tvlko. że jest. ale też -

jaka jest. Poznajemy sam byt. a. nie tylko jego zjawiska, jak chcą teno-menaliści.

Byt materialny nie jest wytworem myśli, natomiast, przeciwnie, myśl jest wytworem materialnego

bytu, powstała w toku jego rozwoju: dlatego właśnie jest z nim /godna. może go poznać. To trzecia teza.

Myśl może poznać byl. gdy się z nim bezpośrednio styka. St\ka się zaś wtedy. gd\ posługuje się

zmysłami, gdy odbiera wrażenia. Dlatego podstawa poznania jest zmysłowa To teza czwarta.

Poznanie bytu jest możliwe i rzeczywiste; inna natomiast rzecz, że nigdy nie jest zupełne. nigdy

zakończone, zawsze się rozwija i będzie rozwijać. Przechodzi stopniowo od prawd względnych do

bezwzględnych, od jednostronnych do coraz wszechsironniejszych. To piąta teza marksistowskiej teorii

poznania.

Przyjęcie tych tez realistycznych jest wyrazem za u t'a n i a do umysłu, dokładniej biorąc do zmysłów,

na których umysł się opiera.-..Dla każdego materialisty wrażenie stanowi bezpośredni związek

świadomości ze światem, jest transformacji) energii zewnętrznej podniety w fakt świadomość'.

Transformację tę każdy człowiek obserwował miliony razy i obserwuje na każdym kroku. Sofizmat

filozofii idealistycznej polega na tym. że zamiast traktować wrażenie jako związek świadomości ze

światem, traktuje je jako zaporę, która ją od zewnętrznego świata oddziela". Fenomenaliści, agnostycy

wyobrażają sobie, że wrażenia stoją między cz-łowiekiem a światem, tymczasem one go właśnie ze

światem łącza,

3. MAITKIALNOŚĆ ŚWIAIA. W materii i świadomości marksizm-leninizm widział podstawowe

przeciwieństwo bytu. Ciało dusza, świat - jaźń. przedmiot podmiot. rozciągłość--myśl: wszystko to

tylko nazwy lego samego przeciwieństwa. Pierwotnym. samoistnym bytem jest tylko materia, tylko ciało.

zewnętrzny świat, rozciągły bu. Świadomość. myśl jest tylko własnością materii, mianowicie materii tak

bardzo rozwinięte). jak mózg: polega na zdolności odbijania, odzwierciedlania innej materii przez tę

rozwiniętą materię. To jest fundamentalna teza teorii bytu.

Marksizm-leninizm twierdził dalej: materializm jest nie l\lko prawdziwym, ale tak/c naturalnym.

Jakby żywiołowym poglądem człowieka. Człowiek nie tylko na nim kończ\ (jako na poglądzie

prawdziwym), ale też od niego zaczyna (jako od poglądu naturalnego) Jest poglądem zarazem naturalnym

i naukowym. Idealizm, przeciwnie, nie jeM am naukowy. ani naturalny. Nie byłby nigdy powstał, gdyby

nie religia i jej tendencje animistyczne. Społecznie zaś. wedle Icninizmu. idealizm jest związany z.

reakcją: służy klasom panującym przez to. że odciąga mas\ od zadań realnych, skierowując je ku

idealnym.

4. Win.oi'osTA("iowoś(' ŚWIAIA. Marksizm-leninizm był jednak materializmem różnym od tego. który

dotąd zwykle występował w dziejach filozofii. Tamten przyjmował. że materia jest zawsze bezwładna,

bierna, martwa, mechaniczna. Zasadniczą zaś tezą:

leninizmu było. że materia jest wielopostaciowa: materia martwa jest istotnie jedną / je] postaci, ale

materia żywa jesi inną postacią, a jeszcze inną świadomość. Eter. eleklr\c/.

17 — Historia filozofii t. III

257

ność, atom. drobina, kryształ, komórka organiczna, myślący mózg — to różne postacie i stopnie materii.

Jeśli się tego nie uznaje, to pozostają tylko dwie możliwości: albo życie i świadomość nie różnią się

od martwej materii, albo nie należą do materii. A jedno i drugie jest fałszem. Dawniejszy materializm —

w jaskrawej niezgodzie z doświadczeniem - twierdził, że życie i świadomość mają tę samą naturę, co

martwa materia; ale temu doświadczenie zadaje kłam. Z wielu postaci materii wybrał jedną i zrobił z niej

absolut; i przez to stał się metafizyką.

Natomiast marksizm-leninizm stwierdza właśnie, że jest przeciwnie: że materia ma własności wiele i

najbardziej różnorodnych. Ustalenie ich jest rzeczą nie filozofii, lecz nauk szczegółowych, mianowicie

fizyki i chemii, a tak samo biologii i psychologii. Każde odkrycie przynosi nowe wiadomości o

własnościach materii. Te, które dawniej wydawały się powszechnymi własnościami materii, jak

nieprzenikliwość i bezwładność, okazały się w świetle rozwoju nauk własnościami niektórych tylko jej

stanów. Właśnie różnorodność cechuje świat materialny. „Dla materialistów" — pisał Lenin — „świat jest

jeszcze żywszy, bogatszy, różnorodniejszy, niż się wydaje, bo każdy krok nauki odkrywa jego nowe

strony".

5. GRANICE MECHANIZMU. Dlatego też marksizm-leninizm występował przeciw mecha-nistycznemu

rozumieniu świata. Niweluje ono istniejące w świecie różnice, świat cały niesłusznie upodabnia do

rzeczy martwych. Są rzeczywiście w przyrodzie procesy mechaniczne; ale nie wszystkie procesy są

mechaniczne. Dawniejszy materializm tak był zespolony z mechanicyzmem, iż mogło się wydawać, że

nie ma materializmu bez mechanicyzmu:

tymczasem materializm Marksa, Engelsa, Lenina właśnie zwalczał mechanicyzm. Można twierdzić, że

wszelka materia jest w ruchu, ale tylko jeśli się ruch rozumie bardzo szeroko:

przy tym rozumieniu nie każdy ruch jest mechaniczny, nie każdy polega na samej zmianie miejsca.

Rozwój nauki i techniki odkrywa wciąż nowe postacie ruchu. Behawiorysci, którzy dla swych

materialistycznych tendencji mogli się wydawać naturalnymi sprzymierzeńcami marksistów, właśnie nie

znaleźli u nich uznania: bo człowieka pojmowali mecha-nistycznie.

Jakie są różnorodne własności materii, to określają nauki szczegółowe, a nie filozofia. Ta, wedle

materializmu dialektycznego, „ustala tylko to jedno: że materia jest obiektywną rzeczywistością, że

istnieje poza naszym umysłem". A także, że jest przestrzenna i czasowa. Przestrzeń jest formą materii,

nie jest czymś w stosunku do niej zewnętrznym, jak to niegdyś przyjmował Newton; Einstein wykazał, że

przestrzeń zmienia się wraz ze znajdującą się w niej materią. I podobnie jest z czasem. Przestrzeń i czas

są realne, tak samo jak materia, od której są nieodłączne. Marksizm-leninizm walczył tu na oba fronty:

zwalczał zarówno absolutystyczne ich rozumienie przez Newtona, jak też idealistyczne, subiektywne

rozumienie ich przez Kanta.

6. DIALEKTYCZNA PRZEMIENNOŚĆ ŚWIATA. Materia przyjmuje wciąż nowe^ postacie, jest w ciągłej

zmianie. Przekonanie, że jest niezmienna i absolutna, było właśnie błędem dawnego materializmu. W

ogóle największym błędem jest pogląd, że istnieje byt niezmienny i absolutny. Marks i Engels, a wraz z

nimi Lenin w błędnym tym poglądzie widzieli istotę metafizyki. I niczego nie zwalczali równie

stanowczo, jak tak rozumianej metafizyki, Swoją filozofię uważali za antymetafizyczną przede wszystkim

w tym znaczeniu, że zaprzeczała istnieniu absolutu, że głosiła zmienność wszystkiego, co istnieje.

Filozofię taką nazy-

258

wali „dialektyczną". Stąd fundamentalne przeciwieństwo brzmiało dla nich: filozofia metafizyczna a

dialektyczna.

Ich filozofia dialektyczna obejmowała cztery główne tezy:

A) Nie ma w przyrodzie przedmiotów izolowanych, od siebie niezależnych, wszystkie stanowią

spoistą całość, są organicznie ze sobą powiązane, wzajemnie się warunkują. Dialektyka ujawnia ten stan

rzeczy; jest filozofią organicznie widzącą świat: metoda dialektyczna polega właśnie na tym, by zjawiska

rozpatrywać nie w postaci izolowanej, lecz w łączności z innymi.

B) Nie ma w przyrodzie niezmienności, spokoju, bezruchu; jest wieczny ruch, ciągłe przeobrażenia,

nieustanne odnawianie się i rozwój, kończenie się jednych zjawisk, rozpoczynanie drugich. Dialektyka

jest filozofią rozwoju; metoda dialektyczna rozpatruje zjawiska w ich ruchu i rozwoju.

C) Rozwój przyrody przechodzi od nieznacznych i ukrytych zmian do jawnych i zasadniczych, od

ilościowych do jakościowych. A zmiany jakościowe dokonują się nie stopniowo, lecz nagle, w postaci

przeskoków od jednego stanu do innego. Takim przeskokiem jest przejście od świata nieorganicznego do

organicznego, a także od nieświadomego do świadomego. Dialektyka, która to stwierdza, jest filozofią

nieciągłości; metoda dialektyczna rozumie ruch jako wytwarzający coraz nowe jakości i postępujący do

stanu coraz wyższego.

D) Przyroda zawiera sprzeczności wewnętrzne. Zawiera je przede wszystkim dlatego. że rzeczy

rozwijając się zyskują coraz nowe własności i łączą je z dawnymi, l toczy się walka między starym a

nowym, między tym, co obumiera, a tym, co się rodzi. Walka ta stanowi siłę popędową i istotną treść

rozwoju przyrody. Dlatego to dialektyka jest filozofią sprzeczności; metoda dialektyczna jest nastawiona

w badaniu przyrody nie na znajdowanie w niej harmonii, lecz walki.

Walka jest w świecie stanem pierwotnym, a wszelkie uzgodnienia są wtórne; walka jest wieczna, a

każda osiągnięta jedność tymczasowa: to była nauka Lenina o bezwzględności walki i względności

jedności. „Jedność przeciwieństw — warunkowa, czasowa, przemijająca, relatywna. Walka

przeciwieństw wzajemnie się wykluczających — absolutna, jak absolutny jest rozwój i ruch". Jedność

istnieje w świecie, ale jest to jedność przeciwieństw. O takiej jedności świadczy cała wiedza ludzka.

Engels wykazywał przenikanie się przeciwieństw w przyrodzie, Marks w strukturze społecznej.

W walce i przemianie, jaka się ciągle odbywa, każdy stan rzeczy prędzej czy później ulegnie

zaprzeczeniu. Ale prędzej czy później to zaprzeczenie samo także zostanie zaprzeczone. A wtedy nastąpi

częściowy powrót tego, co było na początku. Ale - już na wyższym poziomie: rozwój ma, jak mówił

Lenin, postać spirali; ma charakter postępu.

„Rozwój" — tak pisał Lenin — „powtarzający przebyte stopnie, ale powtarzający je inaczej, na

wyższej podstawie; rozwój, jeśli tak rzec można, po spirali, a r.ie w prostej linii: rozwój skokami,

katastroficzny, rewolucyjny; przerwy w ciągłości: przekształcanie się ilości w jakości; wewnętrzne

impulsy rozwoju, wypływające ze sprzeczności, ze zderzania się różnych sił i tendencji działających w

danym zjawisku czy społeczeństwie;

wzajemna zależność i najściślejszy, nierozerwalny związek wszystkich stron każdego zjawiska (w którym

historia odkrywa wciąż nowe strony), związek wytwarzający jedyny, prawom podległy, światowy proces

ruchu — takie są niektóre rysy dialektyki mającej o tyle więcej treści niż zwykła nauka o rozwoju".

7. WZAJEMNA ZALEŻNOŚĆ ZJAWISK. Podstawową myślą marksizmu-leninizmu było przekonanie o

wzajemnej zależności wszystkich zjawisk. Znalazło ono wyraz między innymi w jego psychologii.

Rozwój psychiki można zrozumieć tylko na podstawie ogólnego procesu ewolucji biologicznej, ale i

przeciwnie, nie można zrozumieć procesu ewolucji, nie włączając doń psychiki. Kultura zależy od

uzdolnień człowieka, ale także jego uzdolnienia od kultury: to dwie strony jednego procesu. Działalność

człowieka zależy od jego uzdolnień, ale także uzdolnienia (które również nie są niezmienne) od jego dzia-

łalności. Zachodzi wzajemna zależność między postępowaniem człowieka a okolicznościami jego życia.

A także zależność wzajemna między jego charakterem a motywami postępowania: charakter wytwarza

motywy, a motywy charakter. Jeszcze ogólniej, psychika zależy od zachowania się człowieka, a

zachowanie się jego od jego psychiki. To wszystko przemawia za tym, by nie „wyodrębniać" psychiki,

nie wyrywać jej ze splotu zjawisk, w jakim występuje. To byt błąd dotychczasowej psychologii, a

zwalczanie go stało się podstawowym motywem psychologii radzieckiej.

sama, co u Marksa i Engelsa; ale była o tyle inna, o ile inną stała się sytuacja naukowa w świecie: bo

przyszły odkrycia naukowe, na które mogła się powołać, a także powstały nowe teorie i poglądy

naukowe, które za Marksa i Engelsa jeszcze nie istniały, a z którymi filozofia dialektyczna musiała

walczyć. Do teorii takich należał ewo-lucjonizm Spencerowski. czysto ilościowe pojmowanie nauki,

pozytywistyczny pogląd na prawa naukowe.

Filozofia dialektyczna kładła nacisk na rozwój nie mniej niż ewolucjonizm Spencera. Ale zawierała

odmienną koncepcję rozwoju: ewolucjonizm wszystko nowe, co powstaje w rozwoju, ostatecznie

sprowadzał do starego, uznawał właściwie wieczną tożsamość świata: dialektyka zaś zaprzeczała tej

tożsamości, wskazywła, że w toku rozwoju powstają nowe zjawiska. Dla niego rozwój był powtarzaniem

tych samych ciągle form, dla niej zaś powstawaniem nowych form i ginięciem starych, przechodzeniem

od niższych do coraz wyższych.

Filozofia dialektyczna zwalczała również rozpowszechniony we współczesnej nauce pogląd, że celem

nauki jest ustalanie samych tylko stosunków ilościowych. Twierdziła, że istotną cechą rozwoju jest

właśnie wytwarzanie nowych jakości, że ilości same bez jakości są abstrakcjami. Walczyła z

absolutyzacją wyznaczeń ilościowych przez współczesnych fizyków, z hipertrofią matematyki.

Odwoływała się natomiast do nowych zdobyczy nauki, których Marks i Engels jeszcze nie znali, a

które potwierdzały ich filozofię. W szczególności wskazywała na następujące zdobycze fizyki: l)

Rozłożenie atomu obaliło dogmat niezmienności pierwiastków; duch historyzmu przeniknął nawet fizykę

i chemię: i nic już niezmiennego w świecie nie zostało. 2) Teoria względności odebrała czasowi i

przestrzeni ich absolutność i stałość, okazała. że wraz z rozwojem materii i one także zmieniają swą

postać. 3) Ustanowienie równoważnika masy i energii przekonało o ich jedności; okazało, że są

postaciami jednego i tego samego, mianowicie ruchu materii. 4) Nowa nauka o materii przekonała o

jedności fali i cząstek materii: wykazała, że w świecie wszędzie są przeciwieństwa, ale też wszędzie łączą

się ze sobą w jedność. - Ale nie tylko rozwój fizyki, także rozwój innych nauk potwierdzał, wedle

marksistów, ich poglądy: tak np. nowa biologia stwierdziła, że rozwój gatunków dokonywa się skokami,

że nagle w świecie organicznym powstają nowe jakości.

260

9. STOSUNEK no NOWYCH TEORII FILOZOFICZNYCH. Marksizm-leninizm był filozofią krańcowości i

rewolucji, jednakże w filozofii wielokrotnie bronił stanowiska tradycyjnego i umiarkowanego. Bronił np.

pojęcia ..istoty rzeczy", zwalczanego przez pozytywistów :

twierdził, że nauka ma właśnie za zadanie wykrywać, co jest w zjawiskach istotne. Na tym polegają

odkrycia naukowe; gdyby istota rzeczy nie była różna od zjawisk, to nauka nie byłaby potrzebna.

Bronił również przeciw radykalnym pozytywistom pojęcia ..prawa" naukowego: i ono jest niezbędne,

nie ma nauki bez praw. Sam opis w niej nie wystarcza: zadaniem bowiem nauki jest wyjaśniać, że nie ma

wyjaśnienia bez praw. Uczeni i Filozofowie. zniechęceni do dotychczasowego absolutystycznego pojęcia

prawa, odrzucali je lub traktowali jako subiektywny i konwencjonalny twór umysłu: nie uwzględnili

trzeciej możliwości: że żadne prawo nie jest absolutne, wszystkie są tylko historyczne, ale są obiektywne,

nie subiektywne. Tę trzecią możliwość głosił właśnie inarksizm-leninizm.

Najbardziej zasadnicza jego właściwością było jeszcze to: że odróżniał wiele postaci rzeczywistości,

ale nie uznawał zasadniczego w niej rozłamu, dualizmu: nie przeciwstawiał, jak to czyniły dualistyczne

filozofie, świata materialnego i duchowego, pozaludzkiego i ludzkiego, przyrody i kultury. Bo cala

rzeczywistość jest w osnowie swej ta sama: materialna i dialektyczna. Toteż mógł. w.ierny przykładowi

Marksa, stosować do teorii człowieka i społeczeństwa tę samą metodę, co do teorii przyrody. Mógł na

podstawach dialektycznego materializmu opierać materializm historyczny.

ZESTAWIENIE. Główne tezy marksizmu-leninizmu w zakresie teorii poznania są takie: l)

Przedmiotem poznania jest przyroda istniejąca niezależnie od podmiotu. 2) Podmiot jest sam częścią

przyrody. 3) Poznanie opiera się na doświadczeniu, to znaczy na wrażeniach odbieranych przez podmiot

z zewnętrznej przyrody. 4) Poznanie jest odzwierciedlaniem przyrody. 5) Jest prawdziwe, o ile jest z

przyrodą zgodne,

Uzupełnienie stanowią tezy z teorii bytu: l) Rzeczywistość jest materialna. Ale 2) ma różne postacie:

od materii martwej do żywej i świadomej. 3) Rozwija się nieustannie i w rozwoju wytwarza nowe

postacie. 4) Każda jej postać podlega prawom, a każda swoim własnym. 5) Dotyczy to również

rzeczywistości społecznej, którą także rządzą prawa w tym. jako podstawowe, prawa ekonomiczne. One

także są prawami dialektycznymi. wyznaczają kolejność przemian i przewrotów, przez które rozwój

prowadzi do coraz wyższych postaci rzeczywistości.

Stąd konsekwencja dla filozofii: nie może być trafna, jeśli się nie liczy z przewrotową. „dialektyczną"

naturą rzeczywistości, zarówno pożaludzkiej jak ludzkiej.

Filozofia dialektyczna była materializmem, ale nie dawniejszym materializmem, który potępiła za to.

że l) był mechanistyczny. nie liczył się z różnorodnością form i praw występujących w rzeczywistości; że

2) był niehistoryczny. nie przeprowadzał konsekwentnie rozwojowego punktu widzenia: że 3) był

abstrakcyjny, konkretną rzeczywistość zastępował przez abstrakcyjne schematy, w szczególności

człowieka traktował abstrakcyjnie jak gdyby był zawsze ten sam, jak gdyby miał wiecznie tę samą

naturę, gdy tymczasem rozwój społeczny czyni go coraz innym.

FAZA DRUGA: 1918-1930

1. Pierwsza faza filozofii XX wieku, niezwykle intensywna, zapoczątkowała wiele różnorodnych

prądów i pozostawiła po sobie ruch filozoficzny żywy. ale niejednolity. To wszystko, co mówi się o

rozbieżnych i sprzecznych między sobą dążeniach filozofii XX wieku i o wynikających stąd trudnościach

jej charakterystyki, dotyczy specjalnie tej drugiej fazy, która nastąpiła po I wojnie światowej. Le Roy,

czołowy filozof Francji, pisał, że ..idealizm i filozofia stały się synonimami", a jednocześnie Muirhead

wydając zbiorową pracę współczesnych filozofów brytyjskich pisał, że „dziś wszyscy jesteśmy

realistami". A nie była to różnica między filozofią Francji a Wielkiej Brytanii: poza tymi krajami były te

same antagonizmy.

Niektóre ze stanowisk wytworzonych w pierwszej fazie XX wieku dopiero w drugiej objęty

najrozleglejszy krąg zwolenników, ale także i przeciwników. Najprędzej przeminął pragmatyzm, jednakże

Dewey pozostał wpływowym myślicielem. Pozostał nim tym bardziej Bergson, choć stał się także

przedmiotem krytyki. Spory przeniknęły do wnętrza fenomenologii, bo Husserl przeszedł do idealizmu, a

przy realizmie została znaczna część jego uczniów. Idee Crocego, tezy kontyngencji i konwencjonalizmu,

stanowisko szkoły Diitheya i szkoły badeńskiej, a dzięki Krausowi także szkoły Brentany znajdowały

wciąż jeszcze oddźwięk, a sama już mnogość tych idej i stanowisk pociągała za sobą spory i antagonizmy.

A marksizm-leninizm, slawszy się filozofią Związku Radzieckiego, rozpoczął walkę z całą filozofią

Zachodu. Antagonizmów było w filozofii więcej niż kiedykolwiek, ale były to antagonizmy

odziedziczone.

2. Po intensywnych latach przedwojennych, pełnych nowych idei, w filozofii mało było teraz nowości.

Natomiast wiele było ich w naukach szczegółowych, i to nowości o charakterze lak podstawowym, że

doniosłych również dla filozofii. W fizyce teoria względności i teoria kwantów dokonały przewrotu pojęć,

który w mniemaniu niektórych fizyków i nawet filozofów wręcz rozstrzygał odwieczne filozoficzne

zagadnienia. Nie mniej ważne dla filozofii musiały być zdobycze tych nauk. które niedawno oddzieliły się

od niej i zostały na wpół filozoficzne, jak logika, psychologia, socjologia. Logika przez związanie się z

matematyką przczynila się do lepszego rozumienia nauk dedukcyjnych. W psychologii nowe szkoły —

funkcjonalizm i behawioryzm. psychologia postaci i psychoanali/.a

wytworzyły pogląd na życie psychiczne zupełnie różny od lego. który w poprzednim wieku zdawał się

ustalony raz na zawsze. A socjologia zaczęła wyjaśniać nie tylko właściwości

262