A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
N
əticə 
 
Şah Vəliyullah bütün məsələlərin şərhində - istər sosial-siyasi olsun, 
ist
ər iqtisadi, istərsə də mənəvi – islam prinsiplərinə əsaslanmışdır. O, islamı 
insana yalnız fərdi deyil, həm də sosial yöndən yanaşan, bütün sosial müna-
sib
ətləri və fəaliyyətləri nizama salan həyati sistem kimi dəyərləndirmişdir. 
Müt
əfəkkir islamın dini-əxlaqi və sosial-iqtisadi əsaslarını bir bütün olaraq 
n
əzərdən keçirmiş, islam alimləri içərisində ilk dəfə olaraq əxlaq elminin iq-
tisad elmi il
ə sıx bağlılığını əsaslandırmışdır. Və onun gəldiyi nəticəyə görə 
bu bağlılığın pozulması, yalnız iqtisadiyyat sahəsinə və əxlaqi dəyərlərə de-
yil, bütünlükd
ə insan münasibətlərinə, mədəniyyətə və normal həyata mənfi 
t
əsir göstərər. 
Ş.V.Dehləvi bütün fəaliyyəti və yaradıcılığı boyu barışdırıcı, ortayolçu 
mövqe s
ərgiləmişdir. O, islam hüququ ilə hədisi uzlaşdırmağa çalışmış, ana 
hüquq m
əktəblərinə  yanaşmasında, ictihad və təqlidə münasibətində “qızıl 
orta”nı tapmağa səy göstərmişdir. Mütəfəkkir həmçinin o zamanlar Hindis-
tan
da  çox  yayılmış  sufi  təriqətlərini (qadiriyyə, nəqşbəndiyyə,  çiştiyyə), 
v
əhdəti-vücud və  vəhdəti-şühud  kimi  təzadlı  təlimləri bir araya gətirməyə 
ça
lışmışdır. Onun əsas məqsədi islamın tamlığını, bütövlüyünü özünə qay-
tar
maq olmuşdur. Bununla da demək olar ki, Şah Vəliyullahın bütün səyləri 
müs
əlmanları bir sırada birləşdirməyə yönəlmişdi. 
Müt
əfəkkir islami elmləri dirçəltməsinə,  canlandırmasına  görə  “Hin-
dis
tanın  Qəzalisi”  adını  almış,  zərərli bidətlərə  açdığı  savaşa  görə  isə  İbn 
T
əymiyyə səviyyəsində alim kimi dəyərləndirilmişdir. 
Şah Vəliyullah zamanını qabaqlayan, islahatçı və yenilikçi bir düşün-
c
ə sahibi, saf islama dönmək yolunda mücahid idi. Buna görə də onu Yeni 
dövr  islam  islahatçılığının  və  modernizminin  qurucularından  hesab  etmək 
olar. 
 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat: 
 
1.
 
Dihlevi Ş.V. Hüccetulahi’l-Baliğa. İst., İz Yayıncılık,1992, c. 1. 
2.
 
Dehlevi Ş.V. “İkdü’l-cid fi ahkami’l-ictihad ve’t-taklid” / İctihad, Taklid 
ve Telfik Üzerine Dört 
Risale (hazır. H.Karaman). 
www.hayrettinkaraman.net/kitap/dortrisale/0111.htm
 
3.
 
En-Nedevi Ebu’l-
Hasan. İslam Önderleri Tarihi, c.5. İst., 1992. 
 
- 72 - 

---

F
əlsəfə tarixi 
 
4.
 
Erdoğan  M.  Şah  Veliyullah  Dihlevi.  Hayatı  ve  eserleri  /  Ş.V.Dihlevi. 
Hüccetulahi’l-
Baliğa. İst., İz Yayıncılık,1992, c. 1. 
5.
 
Хермансен  М.К.  Шах  Валиаллах.  Великие  мыслители  Востока. 
Москва, «КРОН-ПРЕСС», 1999. 
6.
 
İkbal M. İslamda Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu. İst., 1984. 
7.
 
İslam düşüncesi tarihi, c.4. İstanbul, İnsan yayınları, 1991. 
8.
 
Karaman H. Dihlevi ve Hüccetulla el-
Baliğa  /  Ş.V.Dihlevi. 
Hüccetulahi’l-
Baliğa. İst., İz Yayıncılık,1992, c. 1. 
 
 
Shah Valiulla Dehlavi: 
Reformatory activity and philosophy
 
(summary)
 
 
In the presented article is attempted to show only some moments of the 
religious-reformatory and renovations activity of Shah Valiulla. It is shown, that 
the thinker in the works considered such questions as the coordination hadis  and 
fiqh, sources of disagreements between the basic legal schools of sunnite mazhab, 
an accomplishment ijtihad  etc. In article the certain moments of philosophical 
views of Shah Valiulla, in particular its social philosophy in which socio-political 
and economic questions are analyzed in a context of moral-cultural system of islam 
also are considered. 
 
Keywords: 
umm
а, Islam, hadis, irtifagat, vаhdеti-vucud, vahdeti-shuhud 
 
 
Шах Валийуллах Дехлеви: 
реформаторская деятельность и философия 
(
резюме) 
 
В статье предпринята попытка осветить лишь некоторые вопросы рели-
гиозно-реформаторской и обновленческой деятельности Шаха Валийуллаха, 
такие, как согласование хадисов и фикха, истоки разногласий между основ-
ными правовыми школами суннитского мазхаба, допущение иджтихада и т.д. 
Рассматривается также социальная философия Шаха Валийуллаха, в которой 
социально-политические  и  экономические  вопросы  анализируются  в 
контексте нравственно-культурной системы ислама. 
 
Ключевые слова: 
уммет, ислам, хадис, иртифагат, вахдати- вуджуд, 
вахдати-шухуд 
 
- 73 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
 
Şah Valiyullah Dehlevi: 
İslahatcılık faaliyeti ve felsefesi 
(özet) 
 
Makalede  Şah  Veliyullahın  dini  islahatcılık  ve  yenileme  faaliyetinin  bazı 
taraflarını açıklamaya teşebbüs edilmişdir. Gösterilir ki, düşünür öz eserlerinde ha-
dis ve fıkhın uzlaştırılması, sünni mezhebinin esas hukuk mektebleri arasında ihti-
laf
ların kaynakları, ictihadın zaruriliyi v.d. gibi konuları ele almıştır. Makalede Şah 
Ve
liyullahın sosyal-siyasi ve iktisadi meselelerin islamın ahlaki ve medeni sistemi 
etrafında tahlil olunduğu sosyal felsefesi de gözden geçirilmiştir. 
 
Anahtar kelimeler: 
ümmet, islam, hadis, irtifagat,  vahdeti-vücud v
ə 
vahdeti-
şühud 
 
  
 
- 74 - 

---