Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1
əhatəli tədqiqatlarında ABŞ-ın
həm dünya siyasətində, həm də beynəlxalq
siyasi-iqtisadi arenada əhəmiyyətli mövqeyə sahib olduğunu qeyd edirdilər.
Onların gəldikləri nəticələr Rassetin fikrlərini tamamlayır. "1980-ci illərdə
Amerika sələfi Britaniya İmperiyasının əldə edə bildiyi
səviyyədən daha çox
imkanlar portfelinə malik olması səbəbindən dünyada təkbaşına fəal hege-
mon qüdrəti təmsil edir" [19, s. 312]. ABŞ hərbi qüdrətini qoruyub saxla-
maqla yanaşı, həm də yüksək texnologiyalı sənaye istehsalını özündə birləş-
dirən industriyanı əlində cəmləşdirməyə çalışır,
strateji sənaye sahəsində öz
dominantlığını təmin edərək getdikcə daha da güclənir. Bir çox amerikalı
tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Birləşmiş Ştatlar konkret müharibələrə
başlamadan da dünya siyasi arenasında böyük
dəyişikliklərə imza atmaqda-
dır. Öz qüdrətinin yüksək zirvəsinə də məhz genişmiqyaslı müharibələr
aparmadan çatmışdır.
Aşağıdakı cədvəllərdə müxtəlif beynəlxalq təşkilatların hesabatlarına
əsasən ABŞ-ın güc potensialının digər güc mərkəzləri ilə müqayisəli təhlili
verilmişdir. Təhlillər 1870-ci illərdən 2000-ci illərədək olan tarixi dövrü
əhatə edir. Hətta, müharibə iştirakçıları, xüsusilə çoxmilyonlu əhali
və iqti-
sadi sənayesi olan ölkələr kimi mürəkkəb tərkibdən ibarət siyahı 1980-cı ilin
ortalarına qədərki ABŞ-ın müvafiq mövqeyinin inkişafından xəbər verir.
Cədvəl-qrafik 1. Hegemonların müqayisəsi.*
Ümumi daxili məhsul (ÜDM) “hegemonluq göstəricisi” kimi [3], [2].
İl /
Ölkə
ABŞ Britaniya Rusiya Yaponiya Avstriya Almaniya Fransa
Çin
1870 il
108
100
90
m.d
29
46
75
m.d
1950 il
100
24
35
11
-
15
15
m.d
1985 il
100
17
39
38
-
21
18
46
1997PPP 100 15
9
38
-
22
16 53
1997(er)
100
16
5
50
-
25
17
10
- 118 -
Siyasi elmlər
Cədvəl-qrafik 1.1. Hegemonların müqayisəsi.*
Hərbi xərclər hegemonluq göstəricisi kimi [5]
İl/ Ölkə ABŞ Britaniya Rusiya Yaponiya Avstriya Almaniya Fransa Çin
1872 il
68
100
120
m.d
44
65
113
m.d
1950 il
100 16 107 m.d
-
m.d 10
m.d
1985 il
100
10
109
5
-
8
8
10
1996 il
100 13 26 17
-
14 17 13
Cədvəl-qrafik 1.2. Hegemonların müqayisəsi.*
Ümumi müharibə qabiliyyəti – COW* [5]
İl/ Ölkə
ABŞ Britaniya Rusiya Yaponiya Avstriya Almaniya Fransa
Çin
1872 il
50
100
50
m.d
27
50
60
m.d
1950 il
100
37
103
m.d
-
3
21
m.d
1985 il
100
22
167
56
-
28
22
156
1996 il
100
14
43
36
-
21
18
118
“Cədvəl-qrafik 1” sistemdə qüvvələr balansının və dominantlığın üç
əsas kriteriyasını təqdim edir: “Hegemonluq göstəricisi” kimi ümumi daxili
məhsul (ÜDM), hərbi xərclər və ümumi müharibə qabiliyyəti – COW.
1980-ci illərin sonunda Avropa ölkələri dünya nüvə silahlı ehtiyatlarının
4,6, ABŞ 46,8, SSRİ isə 45,8%-nə nəzarət edirdi. Avropa dövlətləri müdafiə
ehtiyacları üçün ÜMM-in 3,5, ABŞ isə 6,5%-ni ayırırdı [20, s. 9].
Cədvəl-
lərdən də göründüyü kimi, ötən əsrin 90-cı ilərinə doğru Birləşmiş Ştatlar
əksər göstəricilər üzrə mütləq liderliyə nail olmuşdur.
Bir çox qərb
- 119 -
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1
mütəxəssisləri təqdim olunana göstəricilərə əsaslanaraq, Soyuq müharibə
dövründən sonra formalaşmaqda olan sistemin tıkqütblü
olduğunda israr
edir [18, s. 224].
Cədvəllərdə əks olunan rəqəmlərin rəsmi statistikaya əsaslanmasına
baxmayaraq, qısamüddətli olsa belə, müxtəlif zamanlarda (məsələn, I və II
Dünya müharibələri zamanı) dəqiq məlumatlar əldə etmək
mümkün
olmadığına görə həmin dövrlər qeyd olunmamışdır.
Cədvəl-qrafik 2. Başlıca güc mərkəzləri arasında ümumdaxili məhsul (ÜDM
- GDP), hərbi xərcələr və müharibə korrelyasiyaları (COW) indeksi üzrə gücün
paylanmasının müqayisəli təhlili: [1], [4]
Britaniya dövrü (Pax Britannica) – 1870-72
Ölkə
ÜDM
Ordu
COW
ABŞ
50
43
38
Fransa
8 4 8
Yaponiya
5
0
0
SSRİ
18 46 39
Britaniya
12
7
14
Almaniya
7 0 1
- 120 -
Cədvəl-qrafik 2.1. İkiqütblü sistemin formalaşması - 1950
Ölkə
ÜDM
Ordu
COW
ABŞ
33
40
18
Fransa
6 3 4
Yaponiya
13
2
10
SSRİ
13 44 30
Çin
15
4
28
Britaniya
6 4 4
Almaniya
7
3
5
Cədvəl-qrafik 2.2. İkiqütblü sistemin sonlarına doğru – 1985
Ölkə
ÜDM
Ordu
COW
Britaniya
24
20
30
Prussiya
11 13 15
Fransa
18
22
18
Rusiya
21 24 15
ABŞ
24
13
15
Avstriya
6 9 8