Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
əhatəli tədqiqatlarında ABŞ-ın həm dünya siyasətində, həm də beynəlxalq 
siyasi-iqtisadi arenada əhəmiyyətli mövqeyə sahib olduğunu qeyd edirdilər. 
Onların gəldikləri nəticələr Rassetin fikrlərini tamamlayır. "1980-ci illərdə 
Amerika sələfi Britaniya İmperiyasının əldə edə bildiyi səviyyədən daha çox 
imkanlar portfelinə malik olması  səbəbindən dünyada təkbaşına fəal hege-
mon qüdrəti təmsil edir" [19, s. 312]. ABŞ  hərbi qüdrətini qoruyub saxla-
maqla yanaşı, həm də yüksək texnologiyalı sənaye istehsalını özündə birləş-
dirən industriyanı əlində cəmləşdirməyə çalışır, strateji sənaye sahəsində öz 
dominantlığını  təmin edərək getdikcə daha da güclənir. Bir çox amerikalı 
tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Birləşmiş  Ştatlar konkret müharibələrə 
başlamadan da dünya siyasi arenasında böyük dəyişikliklərə imza atmaqda-
dır. Öz qüdrətinin yüksək zirvəsinə  də  məhz genişmiqyaslı müharibələr 
aparmadan çatmışdır.  
Aşağıdakı  cədvəllərdə müxtəlif beynəlxalq təşkilatların hesabatlarına 
əsasən ABŞ-ın güc potensialının digər güc mərkəzləri ilə müqayisəli təhlili 
verilmişdir. Təhlillər 1870-ci illərdən 2000-ci illərədək olan tarixi dövrü 
əhatə edir. Hətta, müharibə iştirakçıları, xüsusilə çoxmilyonlu əhali və iqti-
sadi sənayesi olan ölkələr kimi mürəkkəb tərkibdən ibarət siyahı 1980-cı ilin 
ortalarına qədərki ABŞ-ın müvafiq mövqeyinin inkişafından xəbər verir.  
Cədvəl-qrafik 1. Hegemonların müqayisəsi.* 
Ümumi daxili məhsul (ÜDM) “hegemonluq göstəricisi” kimi [3], [2]. 
İl / Ölkə 
ABŞ  Britaniya  Rusiya  Yaponiya  Avstriya  Almaniya  Fransa 
Çin 
1870 il 
108 
100 
90 
m.d 
29 
46 
75 
m.d 
1950 il 
100 
24 
35 
11 
- 
15 
15 
m.d 
1985 il 
100 
17 
39 
38 
- 
21 
18 
46 
1997PPP 100  15 
9 
38 
- 
22 
16  53 
1997(er) 
100 
16 
5 
50 
- 
25 
17 
10 
 
 
- 118 -

---

Siyasi elmlər 
 
Cədvəl-qrafik 1.1. Hegemonların müqayisəsi.* 
Hərbi xərclər hegemonluq göstəricisi kimi [5] 
İl/ Ölkə  ABŞ  Britaniya  Rusiya  Yaponiya  Avstriya  Almaniya  Fransa  Çin 
1872 il 
68 
100 
120 
m.d 
44 
65 
113 
m.d 
1950 il 
100 16  107  m.d 
- 
m.d  10 
m.d 
1985 il 
100 
10 
109 
5 
- 
8 
8 
10 
1996 il 
100 13  26  17 
- 
14  17 13 
 
Cədvəl-qrafik 1.2. Hegemonların müqayisəsi.* 
Ümumi müharibə qabiliyyəti – COW* [5] 
İl/ Ölkə 
ABŞ  Britaniya  Rusiya  Yaponiya  Avstriya  Almaniya  Fransa 
Çin 
1872 il 
50 
100 
50 
m.d 
27 
50 
60 
m.d 
1950 il 
100 
37 
103 
m.d 
- 
3 
21 
m.d 
1985 il 
100 
22 
167 
56 
- 
28 
22 
156 
1996 il 
100 
14 
43 
36 
- 
21 
18 
118 
 
 “Cədvəl-qrafik 1” sistemdə qüvvələr balansının və dominantlığın üç 
əsas kriteriyasını təqdim edir: “Hegemonluq göstəricisi” kimi ümumi daxili 
məhsul (ÜDM), hərbi xərclər və ümumi müharibə qabiliyyəti – COW. 
1980-ci illərin sonunda Avropa ölkələri dünya nüvə silahlı ehtiyatlarının 
4,6, ABŞ 46,8, SSRİ isə 45,8%-nə nəzarət edirdi. Avropa dövlətləri müdafiə 
ehtiyacları üçün ÜMM-in 3,5, ABŞ isə 6,5%-ni ayırırdı [20, s. 9]. Cədvəl-
lərdən də göründüyü kimi, ötən  əsrin 90-cı ilərinə doğru Birləşmiş  Ştatlar 
əksər göstəricilər üzrə mütləq liderliyə nail olmuşdur. Bir çox qərb 
 
- 119 -

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
mütəxəssisləri təqdim olunana göstəricilərə  əsaslanaraq, Soyuq müharibə 
dövründən sonra formalaşmaqda olan sistemin tıkqütblü olduğunda israr 
edir [18, s. 224]. 
Cədvəllərdə  əks olunan rəqəmlərin rəsmi statistikaya əsaslanmasına 
baxmayaraq, qısamüddətli olsa belə, müxtəlif zamanlarda (məsələn, I və II 
Dünya müharibələri zamanı) dəqiq məlumatlar  əldə etmək mümkün 
olmadığına görə həmin dövrlər qeyd olunmamışdır.  
Cədvəl-qrafik 2. Başlıca güc mərkəzləri arasında ümumdaxili məhsul (ÜDM 
- GDP), hərbi xərcələr və müharibə korrelyasiyaları (COW) indeksi üzrə gücün 
paylanmasının müqayisəli təhlili: [1], [4] 
Britaniya dövrü (Pax Britannica) – 1870-72 
Ölkə 
ÜDM 
Ordu 
COW 
ABŞ 
50 
43 
38 
Fransa 
8 4  8 
Yaponiya 
5 
0 
0 
SSRİ 
18 46  39 
Britaniya 
12 
7 
14 
Almaniya 
7 0  1 
 
- 120 -
  
Cədvəl-qrafik 2.1. İkiqütblü sistemin formalaşması - 1950 
 
Ölkə 
ÜDM 
Ordu 
COW 
ABŞ 
33 
40 
18 
Fransa 
6 3  4 
Yaponiya 
13 
2 
10 
SSRİ 
13 44  30 
Çin 
15 
4 
28 
Britaniya 
6 4  4 
Almaniya 
7 
3 
5 
Cədvəl-qrafik 2.2. İkiqütblü sistemin sonlarına doğru – 1985 
 
 
 
 
 
 
 
Ölkə 
ÜDM 
Ordu 
COW 
Britaniya 
24 
20 
30 
Prussiya 
11 13 15 
Fransa 
18 
22 
18 
Rusiya 
21 24 15 
ABŞ 
24 
13 
15 
Avstriya 
6 9 8 
 

---